ج.3 (چاپ چهارم: 1384).

يادداشت: ج. 2و3 (چاپ پنجم: 1385).

يادداشت: ج.3 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت: ج. 3 (چاپ هفتم: 1387).

يادداشت: ‫ج. 4 (چاپ سوم: 1385).‮

يادداشت: ج.4 (چاپ چهارم: 1386).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ دوم: 1385).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ سوم: 1386).

يادداشت: ج. 6 (چاپ چهارم: 1387).

يادداشت: كتابنامه .

موضوع: تفاسير شيعه -- قرن 6ق

شناسه افزوده:اميري شادمهري ، احمد، 1341-، مترجم

شناسه افزوده:واعظ زاده خراساني ، محمد، 1304-، مقدمه نويس

شناسه افزوده:بنياد پژوهش هاي اسلامي

رده بندي كنگره: ‫ BP94/5 ‫ /ط2ج9041 1374 ‮

رده بندي ديويي: ‫ 297/1726

شماره كتابشناسي ملي: م 75-3236

يوم القيامة.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 8

نيافريده ايم.

وَ أَجَلٍ مُسَمًّى مگر با اندازه گيرى زمان معيّنى كه به آن مى انجامد و آن روز قيامت است.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا و آنهايى كه كفر ورزيدند نسبت به آنچه آنها را ترسانده اند كه روز قيامت و كيفر آن است از آن روى گردانده و به آن ايمان نياورده اند و با اين كه سرانجام آنها و هر آفريده اى به آنجا منتهى مى شود براى آن روز مهيّا نشده اند و (ما) در عَمَّا أُنْذِرُوا، مى تواند مصدريّه باشد يعنى از انذار.

عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ «ما» در «عمّا أنذروا» مى تواند مصدريّه باشد يعنى از انذار و ترساندن روى گردانده اند.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ به آنها بگو آيا بتهايى را كه مى پرستيد و آنها را همراه با خدا مى خوانيد خدا مى پنداريد.

أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ به من نشان دهيد چه قسمتى از زمين را آفريده اند تا به سبب آن شايسته عبادت و موجب نزديكى به آنها شود يا در آفرينش آسمانها شركتى داشته اند چرا كه بت پرستان نمى توانند چنين ادّعايى كنند.

ائْتُونِي بِكِتابٍ كتابى برايم بياوريد كه خدا فرو فرستاده باشد و بر درستى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 10

گفتارتان در پرستش غير خدا دلالت كند.

أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ يا باقى مانده اى از علم بياوريد كه از پيامبران اوّليه مانده باشد.

در قرائت شاذّ از على عليه السّلام «أثرة» به سكون «ثاء» روايت شده است و از ابن عباس «أثرة» به فتح (همزه و ثاء) نقل شده است بنا بر اين «اثره» مصدر مرّه از «اثر الحديث» به معناى روايت كردن حديث مى باشد و أثره به معناى آثار نيز آمده است يعنى علم ويژه اى كه به شما اختصاص يافته است و ديگران به آن احاطه

ندارند (آگاهى ندارند).

وَ مَنْ أَضَلُّ جمله استفهامى است و در استفهام، انكار اين مطلب است كه تمام آنها در گمراهى روشنترى از بت پرستان باشند در صورتى كه بت پرستان موجودات بى جانى را مى خوانند كه به آنان پاسخ نمى دهند و تا دنيا دنياست و تا قيام قيامت توان پاسخگويى به هيچ كس را ندارند و خدايى را كه بر هر چيز توانا و شنوا و پاسخ دهنده است نمى خوانند.

وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ و هر گاه مردم محشور شوند بر ضدّ آنهايند و دشمنشان خواهند بود بنا بر اين در دنيا و آخرت از آنها در رنج و زيان هستند.

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ «بيّنات» جمع «بيّنه» و به معناى حجّت و شاهد است يا منظور چيزهاى آشكار است.

لِلْحَقِّ لام در «للحقّ» نظير لام، در لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً است [كافران ] درباره مؤمنان چنين گفتند: «اگر اسلام چيز خوبى بود» (احقاف/ 11) يعنى براى حق و به خاطر كسانى كه ايمان آورده اند، مقصود از حق آيات و نشانه هاست و منظور از «الَّذِينَ كَفَرُوا» كسانى است كه آيات بر آنان تلاوت شده است و دو اسم ظاهر بجاى دو ضمير نهاده شده تا كفر آنان و حقّانيّت آنچه را كه بر آنها تلاوت شده است تثبيت كند.

لَمَّا جاءَهُمْ يعنى همان ساعتى كه آيات الهى بر آنها خوانده شد بدون دقّت و

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 11

تفكّر اولين بار كه شنيدند منكر آن شده و آن را سحرى آشكار ناميدند كه ستمگرى و عنادشان را آشكار مى ساخت.

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ در اين آيه خداوند از نقل سخن مشركان كه آيات قرآن را سحر ناميده بودند اعراض

كرده و به اين سخن آنها پرداخته كه مى گفتند: محمّد صلّى اللَّه عليه و آله آنها را به دروغ به خدا نسبت مى دهد و گويى (خداوند) فرموده است: اين سخن را رها كن و گفتار زشت و شگفت آور مشركان را بشنو براى اين كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله توان اين كار را نداشت تا آن آيات را بگويد و به خدا دروغ ببندد و اگر پيامبر در ميان ديگر عربهاى فصيح تنها به اين كار قادر بود اين توان پيامبر بر انشاى آيات، معجزه اى بود بر خلاف عادت و اگر معجزه بود خداوند او را تصديق مى كرد در حالى كه خداى حكيم دروغگو را تصديق نمى كند بنا بر اين خدا به كسى افترا نمى زند و ضمير افترا به خدا بر مى گردد و مقصود از افترا بستن همان آيات قرآنى است.

قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ اى پيامبر بگو: بر فرض كه من افترا زده باشم ناگزير خدا مرا به كيفر افترا زدن بر او بسرعت مجازات خواهد كرد و شما نمى توانيد كيفر او را از من دفع كنيد پس چگونه خود را در معرض كيفر او قرار دهم. گويند فلانى هر گاه خشمگين شود نمى تواند خود را نگاهدارد، و نظير آن است آيه: قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ «بگو اگر خدا بخواهد مسيح بن مريم و مادرش و همه كسانى را كه در روى زمين هستند هلاك كند، چه كسى مى تواند جلوگيرى كند؟» (مائده/ 17) آن گاه مى گويد: خدا از عيبجويى نسبت به وحى خود و طعن زدن به آياتش آگاه است.

كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ

خدا به راستگويى من و رساندن وحى گواهى مى دهد و نيز به دروغ و انكار شما گواهى خواهد داد و مقصود از ذكر علم و شهادت تهديد به كيفر كردن آنهاست و خداوند بخشنده و مهربان است يعنى اگر از كفر برگردند و توبه كنند و ايمان بياورند خدا به آنها وعده آمرزش و رحمت داده است و

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 12

نيز اين آيه به ما مى فهماند كه با خطاى بزرگى كه مرتكب شدند خدا از آنها در گذشته است.

إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ (15) أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ (16)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 13

شير باز گرفتنش سى ماه است، تا زمانى كه به كمال قدرت و رشد برسد، و به چهل سالگى وارد شود مى گويد:

پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم دادى بجاى آورم، و عمل صالحى انجام دهم كه از آن خشنود باشى و فرزندان مرا صالح كن، من به سوى تو باز مى گردم و توبه مى كنم و من از مسلمينم. (15)

آنها كسانى هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم، و از گناهانشان مى گذريم، و در ميان بهشتيان جاى دارند، اين وعده صدقى است كه وعده داده مى شدند. (16)

چون اين جمله «ما» و آنچه را در حيّز «ما» است شامل مى شود و صحيح و نيكوست.

ما يُفْعَلُ در نقش و اعراب «ما» دو قول است:

1- موصول و منصوب باشد.

2- استفهامى و مرفوع باشد.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ جواب جمله شرط محذوف است و تقدير جمله چنين است: ان كان القرآن من عند اللَّه و كفرتم به الستم ظالمين، و جمله آخر آيه مورد بحث، إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ بر جمله محذوف دلالت مى كند.

وَ شَهِدَ شاهِدٌ منظور از شاهد بنى اسرائيل، عبد اللَّه بن سلام است كه چون پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله وارد مدينه شد به صورت حضرت نگريست و در آن دقت كرد و سه مسأله از او پرسيد كه جز پيامبر كسى آن را نمى داند و ثابت شد كه پيامبرى كه در انتظارش هستند همان است پس گفت گواهى مى دهم كه تو پيامبر بر حق خدايى آن گاه گفت اى رسول خدا يهوديان گروهى تهمت زنند و اگر پيش از آن كه راجع به من از آنها چيزى بپرسى از مسلمان شدن من آگاه شوند، مرا پيش شما متّهم

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 15

مى سازند پس يهوديان آمدند و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به آنان گفت: عبد اللَّه در ميان شما چگونه مردى است گفتند بهترين ما و پسر بهترين ما، سرور ما و پسر سرور ما و داناترين ما و پسر داناترين ماست. فرمود: به عقيده شما آيا عبد اللَّه مسلمان خواهد شد يهوديان گفتند خدا او را از اين عمل حفظ كند پس عبد اللَّه به حضور آنان آمد و گفت: اشهد

ان لا اله الّا اللَّه و اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه يهوديان گفتند بدترين ما و پسر بدترين ما، عبد اللَّه به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله عرض كرد اين بود آنچه از آن مى ترسيدم، سعد بن ابى وقّاص گويد: نشنيدم كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله درباره يك نفر از آنها كه در روى زمين راه مى روند بگويد كه اهل بهشت است جز درباره عبد اللَّه بن سلام، و آيه: وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ (آيه مورد بحث) درباره او نازل شده است.

عَلى مِثْلِهِ ضمير «مثله» به قرآن بر مى گردد يعنى در معنى مانند قرآن است و منظور معانى موجود در تورات است كه با معانى قرآن مطابقت دارد و بر اين مطلب دلالت دارد، آيه: وَ إِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ «و توصيف آن در كتب پيشينيان آمده است» (شعراء/ 196) و آيه: إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى «اين دستورات در كتب آسمانى پيشين آمده است». (اعلى/ 18). و مى تواند معناى آيه، وَ شَهِدَ شاهِدٌ على نحو ذلك باشد يعنى شاهدى شهادت داد كه قرآن از نزد خداست و نظم اين كلام چنين است كه واو اوّل «و كفرتم» را بر فعل شرط عطف مى كند و همچنين واو اخير «و استكبرتم» را بر فعل «شهد عطف» مى كند امّا واو در و شهد جمله وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ، و فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ را بر جمله كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ، عطف كرده است، و معناى آيه اين است كه بگو مرا خبر دهيد اگر متّفق شده اند كه قرآن از سوى خداست با اين كه شما به

آن كفر مى ورزيد و اعلم بنى اسرائيل شهادت داده است كه نظير قرآن نازل شده است در اين صورت ايمان آوردن او به قرآن با تكبّر ورزيدن شما نسبت به قرآن و ايمان به آن نشان اين نيست كه شما گمراه ترين و ستمگرترين مردم هستيد؟ و «ايمان» در «فآمن» را معلول و نتيجه شهادت دادن به

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 16

نزول مانند قرآن كه تورات موسى است، قرار داده است زيرا هنگامى كه عبد اللَّه بن سلام دانست كه كتابى نظير قرآن بر موسى عليه السّلام نازل شده و وحى است و سخن بشر نيست در نتيجه آن علم، به وحى بودن و آسمانى بودن قرآن نيز گواهى داده و اعتراف كرده است.

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا يعنى به خاطر گروندگان به محمّد صلّى اللَّه عليه و آله، گفته اند تمام پيروان محمّد صلّى اللَّه عليه و آله افراد پستى هستند و اگر آنچه محمّد آورده خير مى بود اينان بر ما سبقت نمى گرفتند و گفته شده: چون جهينه و مزينه و اسلم و غفّار مسلمان شدند بنو عامر بن صعصعه و غطفان و اسد و اشجع گفتند: اگر دين محمّد صلّى اللَّه عليه و آله خير مى بود گاوچرانها بر ما سبقت نمى گرفتند و عامل در (إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ)، حذف شده چون خود سخن بر آن دلالت مى كند و در اصل و إذ لم يهتدوا به ظهر عنادهم، بوده است.

فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ نظير گفتار كفّار است كه به قرآن اساطير الأوّلين مى گفتند.

وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى كتاب موسى مبتدا و من قبله خبر مقدّم است و «اماما» حال از ظرف و به معناى «مؤتمّا

به» است مانند فى الدّار زيد قائما، يعنى پيش از قرآن كتاب موسى در دين خدا براى هر كس كه به آن ايمان مى آورد پيشوا و رحمت بود و همچنين قرآن كتابى است كه كتاب موسى و ديگر كتب پيشين خود را تصديق مى كند و «لِساناً عَرَبِيًّا» حال براى ضمير «كتاب» است كه «مصدّق» مى باشد و «مصدّق» عامل آن است يا حال براى كتاب است چون اختصاص به صفت تصديق دارد، و معناى (فعل) اشاره در آن عمل مى كند.

لِيُنْذِرَ الَّذِينَ لينذر به دو صورت قرائت شده است (با تا و يا) و «بشرى» بر محلّ «لتنذر» كه مفعول است عطف شده و محلّا منصوب است.

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً «إحسانا» به دو صورت «حسنا- احسانا» قرائت

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 17

شده و «كرها» نيز به ضم و فتح (كاف) قرائت شده است و بنا بر حال بودن منصوب است يعنى زنى كه داراى كراهت است يا بنا بر اين كه صفت براى مصدر باشد يعنى از حامله شدن به آن بچّه ناراضى است.

وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً يعنى زمان حمل كودك و از شير گرفتن او [جمعا] سى ماه است و بجاى «فصاله»، «فصله» نيز قرائت شده و هر دو به معناى از شير گرفتن شير خواره است و مقصود آيه شرح زمان شير خوارگى كودك است نه از شير گرفتن او، ليكن از مدّت شير خوارگى به از شير گرفتگى تعبير كرده است، چرا كه از شير گرفتگى به دنبال شير خوارگى است و به آن مى انجامد و در اين تعبير فايده اى نيز وجود دارد، و آن مشخص كردن مدت كامل

دوران شيرخوارگى است كه به از شير گرفتگى و وقت آن مى انجامد.

حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ منظور اين است كه به سن كمال برسد و در آن سن و سال عقل و نيروى تشخيص او قوى شود و آن زمانى است كه عمر او بيش از سى سال و نزديك به چهل سال شود. از ابن عباس و قتاده نقل شده كه منظور از جمله، رسيدن به سى و سه سال است به اين دليل كه آغاز (اشدّ) سى و سه سالگى و نهايت آن چهل سالگى است و آن زمانى است كه بر پيامبران وحى نازل مى شود.

قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي يعنى خدايا به من الهام كن و مقصود از نعمتى كه بر آن طلب شكر شده نعمت دين است.

وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي از خدا خواسته است كه ذرّيه او را اهل صلاح قرار دهد و گويى گفته است به من صلاح ذرّيه ام را عطا كن و صلاح را در ميان آنها قرار بده.

وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ من از كسانى ام كه مطيع فرمان تو هستم.

أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ كلمات «نتقبّل و نتجاوز و احسن» به دو صورت قرائت شده اند:

1- يتقبّل و نتجاوز و احسن مرفوع باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 18

2- هر دو فعل به همان صورتى باشد كه در آيه آمده و احسن منصوب باشد.

فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ نظير اين است كه بگويى اكرمنى الأمير فى ناس من اصحابه و مقصودت اين است كه امير مرا در ضمن احترام به ياران خود احترام كرد و مرا از زمره آنان به شمار آورد.

فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ محلّا منصوب است بنا

بر حال بودن به اين معنى كه از بهشتيان به شمار مى آيند و در ميان بهشتيان هستند.

وَعْدَ الصِّدْقِ مصدر تأكيدى است زيرا جمله «يتقبّل عنهم» وعده اى است از سوى خدا كه اعمالشان را قبول كند و از گناهانشان درگذرد.

امّا امروز عذاب ذلّت بار به خاطر استكبارى كه در زمين بنا حق كرديد و به خاطر گناهانى كه انجام مى داديد جزاى شما خواهد بود. (20)

دادن يكى بر ديگرى است چون هر كدام از درجات و دركات گروهى از مردم را در خود جاى داده اند.

وَ لِيُوَفِّيَهُمْ علتى است كه معلّل آن (چيزى كه برايش علّت آورده شده) حذف شده است چون كلام بر آن دلالت مى كند و گويى چنين گفته است، تا پاداش اعمالشان به طور كامل داده شود و به حقوق آنها تجاوز نشود و مقدار پاداش آنها را به اندازه اعمالشان معيّن كرده و ثواب را درجات و كيفر را دركات قرار داده است.

وَ يَوْمَ يُعْرَضُ منصوب به قول مستتر پيش از (فعل) «اذهبتم» است و در معناى آن دو قول است:

1- منظور كيفر دادن آنهاست چنان كه گويند، فرزندان فلان بر شمشير عرضه شدند، هر گاه با شمشير كشته شوند و از همين مورد است آيه: النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها «عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند» (مؤمن/ 46).

2- آتش بر آنان عرضه مى شود چنان كه گويند شتر بر حوض عرضه شد در حالى كه حوض بر شتر عرضه مى شود و اين تعبير از نوع قلب است و تفسير ابن عباس بر اين مطلب دلالت دارد [كه گفته است ] كافران را در حالى كه بر بدنشان مى كوبند به طرف آتش مى برند و آتش دوزخ بر روى آنان گشوده مى شود.

أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ در معناى جمله دو قول است:

1- بهره اى از چيزهاى پاكيزه برايتان نوشته نشده مگر همان كه در دنياتان به آن رسيده و گرفته ايد و آن را از بين برده ايد بنا بر اين پس از برخوردارى كامل از بهره خود چيزى از آنها براى شما باقى نمانده است.

2- روزيهاى پاكى كه به شما

داده شده در راه شهوتها و لذّتهاى دنيايتان خرج كرديد و در راه رضاى خدا انفاق نكرديد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 21

روايت شده كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بر اهل صفّه وارد شد در حالى كه جامه هاى خود را با پوست دبّاغى شده وصله مى كردند و وصله اى (از جنس خودش) نمى يافتند پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: شما امروز خوبيد يا روزى كه صبح يكى از شما يك لباس ديبا بپوشد و شب جامه ديباى ديگرى و صبح از يك كاسه اى استفاده كند و شب از كاسه ديگر و خانه اش را [با پارچه اى ] بپوشاند چنان كه كعبه را مى پوشانند؟ گفتند: آن روز خوب هستيم حضرت رسول فرمود: بلكه شما امروز بهتريد. «1»

أَذْهَبْتُمْ به چند صورت قرائت شده است:

1- قرائت مشهور كه در قرآن خوانده مى شود.

2- با همزه استفهام «أ اذهبتم».

3- با الف كه ميان دو همزه باشد «آأذهبتم».

وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (26) وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (27) فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (28)

__________________________________________________

1-

روى انّ النّبي صلّى اللَّه عليه و آله دخل على اهل الصفّة و هم يرقّعون ثيابهم بالادم و ما يجدون لها رقاعا فقال انتم اليوم خير ام يوم يغدوا احدكم فى حلّة و يروح فى اخرى و يغدى عليه بجفنة و يراح عليه باخرى و يستر بيته كما يستر الكعبة؟ قالوا نحن يومئذ خير قال بل انتم اليوم خير.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 22

شد) اين همان چيزى است كه براى آمدنش شتاب مى كرديد، تند بادى است (وحشتناك) كه عذاب دردناكى در آن است. (24)

همه چيز را به فرمان پروردگار درهم مى كوبد و نابود مى كند، آنها صبح كردند در حالى كه چيزى جز خانه هاى آنها به چشم نمى خورد، اين گونه مجرمان را كيفر مى دهيم! (25)

ما به آنها (قوم عاد) قدرتى داديم كه به شما نداديم و براى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 23

آنها گوش و چشم و قلب قرار داديم (امّا به هنگام نزول عذاب) نه گوشها و چشمها، و نه عقلهايشان براى آنها سودى نداشت، چرا كه آيات خدا را انكار مى كردند، و سرانجام آنچه را استهزا مى كردند بر آنها وارد شد. (26)

ما اقوامى را كه در اطراف شما بودند هلاك كرديم، و آيات خود را به صورتهاى گوناگون براى آنها بيان نموديم شايد بازگردند. (27)

پس چرا معبودانى را كه غير از خدا برگزيدند به گمان اين كه آنها را به خدا نزديك مى كند آنها را يارى نكردند؟ بلكه از ميان آنها گم شدند! اين بود نتيجه دروغ آنها و آنچه را افترا مى بستند. (28)

قوم خود گفت جز خداى را نپرستيد من از عذاب (الهى) بر شما مى ترسم.

وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ جمله معترضه است.

قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِكَنا يعنى آمده اى كه ما را از پرستش خدايانمان برگردانى.

فَأْتِنا بِما تَعِدُنا پس وعده عذاب را كه به ما داده اى بر ما بياور.

قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ يعنى زمانى را كه شما در آن عذاب خواهيد شد از نظر حكمت و ثواب نمى دانم و تنها خدا از آن آگاه است، بنا بر اين چگونه خدا را بخوانم كه در اين وقت عذابش را بر شما نازل كند.

وَ أُبَلِّغُكُمْ يعنى من آنچه را كه مأمور تبليغ آن هستم و براى همان به سوى شما

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 24

فرستاده شده ام به شما ابلاغ مى كنم.

وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ امّا شما را گروهى نادان مى دانم چون به آنچه خير و صلاح و نجات شما در آن است پاسخ مثبت نمى دهيد و در رسيدن به عذابى كه هلاك شما در آن است مى شتابيد.

فلما راوه در ضمير «راه» دو قول است:

1- ضمير به «ما تعدنا» برگردد.

2- ضمير مبهم باشد كه به وسيله «عارضا» كه يا تميز است يا حال، روشن شده است.

عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ منظور از عارض ابرى است كه در كرانه اى از كرانه هاى آسمان پديد مى آيد و نظير آن «عنان» است از عنّ هر گاه عارض شود و حبى از حبا و اضافه (مستقبل) به «اوديه» و «ممطر» به «نا» حقيقى نيست چون هر دو مضاف نكره اند اگر چه مضاف اليه آنها معرفه است مگر نمى بينى كه هر دو مضاف صفت براى نكره اند و تقديرا منفصل و گويى گفته است

عارضا مستقبلا اوديتهم و هذا عارض ممطر ايّانا.

بَلْ هُوَ يعنى قال هو، و عذاب چنان كه شما پنداشتيد نيست بلكه عذابى است كه خود بدان شتافتيد و آن بادى است كه توأم با عذابى دردناك است.

تُدَمِّرُ يعنى تمام قوم عاد و چهار پايان فراوان آنها را هلاك مى كند و به جاى كثرت به كل تعبير كرده است.

فَأَصْبَحُوا پس وارد صبح شدند و تو اى بيننده جز خانه هاى آنها را نمى بينى.

لا يُرى به صورت مجهول (غايب) قرائت شده است و «إِلَّا مَساكِنُهُمْ» مرفوع (نايب فاعل).

فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ «ان» نافيه است يعنى در آنچه ما به شما در آن قدرت نداديم كه عبارت است از نيروى اجسام و طول عمر و مال بسيار، جز اين كه «ان» در تلفّظ

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 25

نيكوتر است، براى اين كه مكرر شدن ما زشت است، مگر نمى بينيد كه [اهل زبان ] در (ما ما) كه دو (ما) جمع شده است براى زشتى تكرار الف يكى را به (ه) تبديل كرده و به صورت مهما در آورده اند. من شى ء، يعنى (اعضاى آنها) كمى هم آنها را بى نياز نمى كند.

إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ «إِذْ كانُوا» به فعل «فَما أَغْنى » منصوب شده و جانشين علّت است مگر نمى بينى كه ضربته لإسائته، با ضربته اذا اساء، در معنى برابر است چرا كه هر گاه او را در زمان بد بودنش بزنى به اين دليل زده اى كه بدى در او وجود داشته است.

وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ اى اهل مكه شهرهايى كه پيرامون شما بود مانند حجر ثمود و قريه سدوم و جز آنها را نابود ساختيم و مقصود از شهر، مردم آنهاست به اين

دليل كه مى فرمايد لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ، شايد مردم آنجا از كفر برگردند.

فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ ... پس چه مى شد اين بتها كه مورد پرستش هلاك شدگان بودند و آنها را شفيع برگزيده و به وسيله آنها به خدا تقرّب مى جستند و مى گفتند اينان در پيشگاه خدا شفيعان ما هستند آنها را يارى مى كردند.

اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ «اتّخذوا» دو مفعول دارد مفعول اوّلش حذف شده و به «الّذين» بر مى گردد و مفعول دوّم آن «آلهه» است و «قربانا» حال است، معناى آيه اين است پس چرا خدايانشان مانع هلاكتشان نشدند بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ يعنى گمراه شدند و آنها را يارى نكردند و جمله اشاره دارد كه يارى خدايانشان از آنها ممكن نيست و به وسيله آنها گمراه شدند و اين نتيجه دروغ و شرك آنان بود كه (به دروغ) آنها را خدايان خود گرفتند و بر خدا دروغ بستند كه داراى شريك مى باشد.

أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ (34) فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ (35)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 26

را به خاطر كفرتان بچشيد! (34)

بنا بر اين صبر كن آن گونه كه پيامبران اولو العزم شكيبايى كردند و براى (عذاب) آنها شتاب مكن، هنگامى كه وعده هايى را كه به آنها داده شد مى بينند احساس مى كنند كه گويى فقط ساعتى از يك روز در دنيا توقف داشتند، اين ابلاغى است براى همگان، آيا جز قوم فاسق هلاك مى شوند؟. (35)

موسى، گفتند كه پيش از آن يهودى بودند.

أَجِيبُوا داعِيَ اللَّهِ دعوت دعوت كننده خدا [حضرت محمد صلّى اللَّه عليه و آله ] را اجابت كنيد و به خدا ايمان بياوريد و ضمير «به» در آمنوا به، به خدا بر مى گردد. پس جنّها به محضر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آمده و ايمان آوردند و پيامبر احكام اسلام را به آنها آموخت و خداى سبحان سوره جنّ را نازل فرمود، آنها در هر زمان خدمت پيامبر مشرف مى شدند و اين خود دلالت دارد كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بر جنّ و انس مبعوث شده است.

فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ هيچ فرار كننده اى از آن رهايى ندارد و هيچ سبقت گيرنده اى بر او سبقت نمى گيرد.

وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ يعنى ياورانى ندارند كه چون عذاب الهى بر آنها نازل شود از آنها دفع كنند.

بقادر خبر «انّ» و محلّا مرفوع است و علّت اين كه در اوّلش (با) در آمده اين است كه نفى اوّل آيه شمول دارد و دليل بر اين است كه «انّ» و «ما» نيز در محل نفى هستند و گويى خداوند فرموده است، آيا خدا قادر نيست؟ مگر نمى بينى كه «بلى» ثابت مى كند كه خداى سبحان بر هر چيزى قادر است، نه تنها بر ديدن آنها.

بقدر بقدر، نيز قرائت شده است.

وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ عيى فلان، وقتى مى گويند كه به آن راه نيافته باشد و وجه آن را نداند. و به همين معناست: أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ «آيا ما از آفرينش نخستين عاجز مانديم كه قادر بر خلق رستاخيز نباشيم» (ق/ 15).

أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ اين سخن پس از فعل مقدّرى نقل

شده ظرف «يوم» را نصب داده و آن فعل [اذكروا] است، يعنى اذكروا يوم يعرض.

هذا اشاره به عذاب است به دلالت اين جمله فَذُوقُوا الْعَذابَ و آن سرزنش مشركان است كه بشارتها و بيمهاى خدا را به ريشخند گرفته بودند.

أُولُوا الْعَزْمِ صاحبان تلاش و پايدارى و صبر و گويند «من» در «مِنَ الرُّسُلِ» بيانيه

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 29

است و مقصود تمام پيامبرانند ولى آشكارتر اين است كه براى تبعيض باشد.

مقصود از پيامبران اولو العزم پيامبرانى هستند كه دين جديدى بياورند و دين پيامبر پيش از خود را نسخ كنند و آنها پنج نفر بوده اند: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى عليه السّلام و محمّد صلّى اللَّه عليه و آله.

وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ يعنى براى تعجيل نزول عذاب بر آنها دعا نكن چرا كه ناگزير عذاب بر آنها نازل خواهد شد اگر چه به تأخير بيفتد و در اين صورت مدّت زمانى كه در دنيا مى مانند كوتاه مى شمارند تا آنجا كه آن را ساعتى از روز مى پندارند.

بَلاغٌ يعنى اين قرآن با بيانى كه دارد [براى بشر] كافى است، يا اين تبليغى است از سوى پيامبر.

فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ آيا جز گروهى كه از فرمان خدا بيرون مى روند و با ارتكاب گناه از امر خدا سرپيچى مى كنند دچار هلاكت مى شود؟ از زجاج روايت شده است كه در مورد اميد به رحمت خدا آيه اى از اين آيه رساتر نيامده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 30

به اعتقاد علماى كوفه سى و هشت آيه، علماى بصره «للشّاربين» را يك آيه و «اوزارها» را نيز يك آيه شمرده اند.

بزنيد، و هم چنان ادامه دهيد تا به اندازه كافى دشمن را در هم بكوبيد، در اين هنگام اسيران را محكم ببنديد، سپس يا بر آنها منّت گذاريد (و آزادشان كنيد) يا در برابر آزادى از آنها فديه بگيريد و اين وضع هم چنان ادامه يابد تا جنگ بار سنگين خود را بر زمين نهد برنامه اين است، و هر گاه خدا مى خواست خودش آنها را مجازات مى كرد، امّا مى خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد و كسانى كه در راه خدا كشته شدند خداوند هرگز اعمالشان را نابود نمى كند. (4)

بزودى آنها را هدايت مى كند و كار آنها را اصلاح مى كند. (5)

و آنها را در بهشت (جاويدانش) كه اوصاف آن را برايشان بازگو كرده وارد مى كند. (6)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 32

در اين آيه به قرآن اختصاص يافته كه بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نازل شده و گروهى به آن ايمان آورده اند و دليل اين كه ايمان به حضرت محمد صلّى اللَّه عليه و آله را از ميان آنچه ايمان آوردن به آن واجب است جداگانه بيان كرده و ايمان به او را اختصاصا خاطرنشان ساخته تعظيم و تشريف آن حضرت بوده تا اعلان كند كه ايمان به خدا و انبياء و كتب آسمانى آنها كافى نيست و كامل شدن ايمان فقط در ايمان آوردن به پيامبر خاتم صلّى اللَّه عليه و آله است و با جمله معترضه وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ، بر روى ايمان به محمّد صلّى اللَّه عليه و آله تأكيد فرموده است.

بعضى گفته اند معناى آيه اين است كه دين محمد صلّى اللَّه عليه و آله حق است چون ناسخ ديگر اديان است و خودش نسخ نمى شود.

وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ يعنى خدا حال و كار آنها را اصلاح مى كند به اين كه آنان را در دنيا بر دشمنانشان پيروز و در آخرت وارد بهشت مى سازد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 33

ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ «ذلك» مبتداست يعنى هدر رفتن اعمال كفار و بخشوده شدن گناهان مؤمنين و اصلاح كار آنها به اين دليل است كه كافران از باطل پيروى كردند و مؤمنان تابع حق بودند، و مى تواند ذلك خبر مبتداى محذوف باشد يعنى به دلايل ياد شده وضع كافران و مؤمنان اين خواهد بود در اين صورت جار و مجرور (بِأَنَّ الَّذِينَ) محلّا منصوب است و بنا به قول اوّل [مبتدا بودن ذلك ] جار و مجرور محلا مرفوع است، منظور

از باطل چيزى است كه بهره اى ندارد. از قتاده روايت شده كه مقصود از باطل شيطان است.

كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ ... يعنى خداوند براى مردم مثلى نظير مثلهاى خودشان مى آورد، در مرجع ضمير «امثالهم» سه قول است:

1- به مردم برگردد.

2- به كسانى برگردد كه نام برده شده اند.

3- به دو گروه مؤمن و كافر برگردد يعنى خدا براى مردم آنها را مثل مى آورد تا از [سرنوشت ] آنها عبرت بگيرند، خداوند در اين جا گمراهى و هدر رفتن اعمال را براى نااميدى كافران و اصلاح حال مؤمنان را براى رستگارى آنها مثل زده است، يا در اين مورد مثل زده كه حق را طورى قرار داده است كه گويى حق، مؤمنان را به خود فرا خوانده و او را اجابت كرده اند و باطل را طورى قرار داده كه گويى كافران را به خود دعوت كرده و آنها باطل را اجابت كرده اند.

فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ «لقيتم» از «لقا» به معناى جنگ است.

اصل «فَضَرْبَ الرِّقابِ» «فاضربوا الرّقاب ضربا» گردنها را بزنيد، بوده است، فعل حذف شده و مصدر در اوّل جمله و به جاى فعل آمده و به مفعول «رقاب» اضافه شده است و علاوه بر افاده تأكيد مفيد اختصار نيز هست، زيرا ذكر مصدر منصوب «ضربا» بر وجود فعل دلالت مى كند. منظور از گردن زدن كشتن است زيرا در كشتن واجب است مخصوصا گردن زده شود نه عضو ديگر اگر چه زدن بر ديگر اعضاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 34

بدن نيز جايز است.

حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ يعنى هر گاه آنها را بسيار كشتيد و بر آنها سخت گرفتيد، يا با كشتن و مجروح ساختن آنها را سنگين

ساخته توان قيام را از آنان گرفتيد به اسارتشان در آوريد و آنچه بر دست و پايشان مى بنديد محكم كنيد. «وثاق» به كسر و فتح واو، نام بندى است كه چيزى را به آن مى بندند.

فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً «منّا و فداء» به دو فعل مقدر منصوب شده اند و در اصل «فإما تمنّون منّا» و «امّا تفدون فداء» بوده است يعنى پس از اسير كردن آنها مخيّر هستيد كه بر آنها منّت نهيد و آزادشان كنيد و يا در برابر آزادى مسلمانان اسير، و يا گرفتن پول، آنها را آزاد كنيد. از امامان، روايت شده است كه اسيران دو دسته اند يك گروه كه پيش از تمام شدن جنگ اسير مى شوند اختيارشان با امام است كه آنها را بكشد يا دست راست و پاى چپشان را قطع كند، و گروهى از اسيران پس از پايان جنگ به اسارت در مى آيند امام در مورد اين گروه مخيّر است كه بر آنها منّت نهاده آزادشان كند يا با مال و جان فديه بگيرد و يا آنها را به بردگى بگيرد و يا آنها را گردن بزند تا جنگ سنگينيهاى خود را بر زمين نهد، يعنى آلات و ابزار جنگ كه جنگ با آنها بر پاست كنار گذاشته شود مانند اسلحه و چهار پا.

ابزار و سلاحهاى جنگى را از اين نظر اوزار ناميده اند كه چاره اى جز حمل و كشيدن آنها نيست و هر گاه جنگ خاتمه يابد، گويى اين امور را روى زمين مى نهد.

بعضى گفته اند مقصود از «أَوْزارَها» گناهان است. يعنى تا اين كه جنگ افروزان و مشركان از شرك و گناهانشان دست برداشته و مسلمان شوند و

جز اسلام كه بهترين دينهاست دينى باقى نماند و بتها پرستش نشوند. از فرّاء روايت شده است، تا جز مسلمان و تسليم شده كسى باقى نماند، از زجاج روايت شده كه آنها را بكشيد و اسير كنيد تا ايمان بياورند بنا بر اين تا كفر در جهان باقى است جنگ هم چنان ادامه دارد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 35

ذلِكَ يعنى امر اين است يا اين كار را انجام دهيد و اگر خدا بخواهد به بعضى از وسايل عذاب از آنها انتقام مى گيرد مانند فرو رفتن در زمين يا زمين لرزه، يا بادى كه ريگ به همراه دارد يا غرق شدن يا مرگ غير متعارف، ولى خداوند شما را به جنگيدن با كفّار امر كرد تا مؤمنان را به وسيله كافران بيازمايد كه جهاد كنند و شكيب نشان دهند و در راه زنده ساختن دين جانفشانى كنند و شايسته ثواب فراوان شوند.

وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ «قاتلوا فى سبيل اللَّه» نيز قرائت شده است يعنى كسانى كه در راه خدا جهاد كردند پس اعمالشان ضايع نمى شود بلكه خدا آنها را قبول مى كند و پاداش فراوانى به آنها مى دهد.

سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ بزودى آنها را به راه بهشت هدايت مى كند و حالشان را به اصلاح مى آورد.

عَرَّفَها لَهُمْ به آنها اعلام كرده و بگونه اى روشن ساخته كه هر كسى منزل و درجه خود را در بهشت مى داند. از مجاهد روايت شده كه خدا اهل بهشت را به مسكنهاى خودشان هدايت مى كند و دچار خطا نمى شوند (راه را گم نمى كنند) و گويى از زمانى كه خلق شده اند در آن ساكن بوده اند. از مقاتل نقل شده است آن ملكى

كه در دنيا مأمور حفظ عمل آن مؤمن بوده در برابرش حركت مى كند و هر چيزى را كه خدا به مؤمن داده است به او معرفى مى كند. بعضى گفته اند معناى جمله اين است كه بهشت را براى مؤمنان به بوى خوش معطّر مى سازند.

مى گيرند و همچون چهارپايان مى خورند و سرانجام آتش دوزخ جايگاه آنهاست. (12)

و چه بسيار شهرهايى كه پر قدرت تر بودند از شهرى كه تو را بيرون كرد، ما همه آنها را نابود كرديم، و ياورى نداشتند! (13)

آيا كسى كه دليل روشنى از سوى پروردگارش دارد همانند كسى است كه زشتى اعمالش در نظرش تزئين شده، و از هواى نفس پيروى مى كند؟! (14)

سازد و آنچه را به آنها تعلق دارد يعنى جان و مال و اولادشان را نيز نابود كند.

وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها در مرجع ضمير «امثالها» دو قول است:

1- به عاقبت ياد شده برگردد.

2- به هلاكت چون تدمير [به معناى نابودى ] بر آن دلالت مى كند.

ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا ... اين است رفتار ما نسبت به هر دو گروه براى اين كه خدا دوستدار و ياور و مدافع مؤمنان است و كافران دوستدارى ندارند كه بتواند آنها را يارى كند و مدافع آنها باشد.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ ... كافران اندك زمانى از كالاى زندگى دنيا

__________________________________________________

1- براى آن زن (تعس) گفتن از (لعا) گفتن سزاوارتر است، يعنى لغزش در راه رفتن و پستى براى آن زن سزاوارتر و نزديكتر از شادمانى و پايدارى است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 38

بهره مند مى شوند، و نينديشيده و بى خبر از فرجام كار خود مى خورند، همان طور كه چهار پايان در چراگاههاى خود مى خورند و مى چرند. غافل از اين كه پس از چاق شدن ذبح و نحر مى شوند.

وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ يعنى دوزخ منزل و جايگاه آنهاست.

وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً ... منظور از «قريه» اهل قريه است از اين رو گفته است «اهلكناهم» آنها را هلاك مى كنيم، و گويى خداوند فرموده است چه اقوام بسيارى بودند كه از قوم تو كه تو را از مكّه بيرون كردند قوى تر بودند و ما آنها را نابود كرديم، منظور از اخراج پيامبر از مكّه اين است كه كفّار سبب خروج آن حضرت از مكّه شدند، بنا بر اين ياورى ندارند يعنى كسى آنها را يارى نمى كند.

أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ

رَبِّهِ آيا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كه از سوى پروردگار خود دليل و برهان و معجزه اى چون قرآن دارد مانند مردم مكّه است؟

كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ مقصود اهل مكّه اند كه شيطان شرك و دشمنى آنها را نسبت به خدا و رسولش (در نظرشان) آراسته است.

خداوند (سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا) فرمود، تا بر لفظ و معناى «من» حمل شود.

سخنانت گوش فرا مى دهند اما هنگامى كه از نزد تو خارج مى شوند به كسانى كه خداوند به آنها علم و دانش بخشيده (از روى استهزا) مى گويند. اين مرد الآن چه گفت؟ آنها كسانى هستند كه خداوند بر قلبهايشان مهر نهاده و از هواى نفسشان پيروى كرده اند (از اين رو چيزى نمى فهمند). (16)

كسانى كه هدايت يافته اند خداوند بر هدايتشان مى افزايد، و روح تقوى به آنها مى بخشد. (17)

آيا آنها جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان برپا شود (آن گاه ايمان آورند) در حالى كه هم اكنون نشانه هاى آن آمده است، امّا هنگامى كه بيايد تذكّر و ايمان در آنها سودى نخواهد داشت. (18)

پس بدان كه معبودى جز اللَّه نيست، و براى گناه خود

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 40

و مردان و زنان با ايمان استغفار كن، و خداوند محلّ حركت و قرارگاه شما را مى داند. (19)

كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند چرا سوره اى نازل نمى شود؟ (كه در آن فرمان جهان باشد) امّا هنگامى كه سوره محكمى نازل مى شود كه در آن نامى از جنگ است منافقان بيمار دل را مى بينى همچون كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه مى كنند، پس مرگ و نابودى براى آنها بهتر است. (20)

حرف انكار شروع شده و در حكم همان آيه مى باشد، و گويى خداوند فرموده است، آيا مثل بهشت مانند كيفر كسى است كه مخلّد در دوزخ است و به اين دليل از حرف انكار خالى است «بجاى امثل الجنّة» «مَثَلُ الْجَنَّةِ» فرموده كه غلبه بر شخصى را كه انسان متمسك به برهان را با انسان پيرو هوا برابر مى داند، بيشتر به تصوير مى كشد (آن شخص پيرو هوا) به منزله كسى است كه بهشت داراى نهرها را با دوزخى كه اهل آن حميم مى نوشند برابر مى داند و نظير همين آيه است گفتار اين شاعر:

أفرح ان أرزأ الكرام و ان اورث ذودا شصائصا بنلا «1»

__________________________________________________

1- شعر از حضرمى بن عامر است كه برادرش كشته شد و جزء بن سنان او را متهم به گرفتن ديه كرد، در شعر قبل مى گويد: اى [جزء]! اگر مرا به دروغ به گرفتن ديه برادر مقتولم متهم مى كنى بزودى خودت به قتل برادر گرفتار شوى تا ببينى كه شاد مى شوى يا غمگين؟ شعر متن: دنباله شعر قبل است و خطاب به

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 41

زيرا در اين شعر شادمانى و نيكى بزرگواران و ميراث بردن حسب انكار شده با اين كه سخن شاعر از حرف انكار خالى است زيرا داخل در حكم كسى است كه به او بگويند، آيا از مرگ برادرت و به ارث بردن شترش شاد مى شود و گويى گفته است، آيا شخصى مانند من از اين عمل شاد مى شود؟ و اين تسليمى است كه تمام انكارها را در بردارد.

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ... «مَثَلُ الْجَنَّةِ» توصيف بهشتى است كه كارش شگفت آور است.

مَثَلُ الْجَنَّةِ در اعراب آن دو

قول است:

1- مبتدا و خبرش «كَمَنْ هُوَ خالِدٌ» است و فيها انهار، داخل در حكم صله است و گويى صله تكرار شده است.

2- منصوب باشد بنا بر حال بودن، يعنى در بهشت نهرهايى مستقر است و در قرائت على عليه السّلام «أمثال الجنّة» است يعنى صفات بهشت مانند صفات دوزخ نيست.

مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ «أسن» قرائت شده و گويند: أسن الماء و أجن هر گاه بو و مزه اش تغيير كند پس آن «آسن و أسن» است.

مِنْ لَبَنٍ ... نهرهايى از شير كه مزه آن تغيير نكرده است چنان كه شيرهاى دنيا تغيير مى كند بنا بر اين نه دردآور است و نه پرهيز از آن لازم.

لَذَّةٍ مؤنث «لذّ» و به معناى لذيذ و گوارا است و مصدرى است كه صفت واقع شده يعنى از شرابهاى بهشتى لذّت مى برند و از عاقبت آن اذيّت نمى شوند در صورتى كه شراب دنيا بدون خمار و تلخكامى و دردسر نيست.

مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى يعنى عسلى كه از موم و خاشاك و اذيّت، خالص است و

__________________________________________________

[جزء] مى گويد: آيا شادى كنم از اين كه بعد از مرگ آن بزرگواران چند شتر كم شير كوچك بگيرم؟، كشّاف، ج 3 ص 364، ذيل آيه 5، سوره فرقان،- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 42

بهشتيان علاوه بر اين نعمتها از تمام ميوه جات بهشت برخوردار مى شوند.

وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ ... يعنى گناهانشان پوشانده و فراموش مى شود تا نعمتهاى بهشت بر آنان تيره نشود.

وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً ... و آبى بسيار داغ آشامانده مى شوند. روايت شده كه هر گاه حميم به آنها نزديك شود صورتهايشان از حرارت آن پخته و بريان مى شود و پوست سرشان با مو جدا مى شود

و چون آن را بنوشند روده هايشان قطعه قطعه مى شود.

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ منافقان به سخنت گوش مى دهند و آن را مى شنوند و در حافظه ضبط نمى كنند و هر گاه از پيش تو بيرون مى روند از مؤمنانى كه خدا به آنان علم داده است مى پرسند پيامبر يك ساعت پيش چه گفت و اين سخن را به قصد ريشخند و اهميّت ندادن به گفتار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله مى گويند و مقصودشان اين است كه ما به فهم و ضبط سخنان پيامبر اعتنايى نداريم.

زجاج گويد: «آنفا» در آيه از استأنفت الشّي ء، و به معناى آغاز كردن به چيزى است، يعنى منافقان مى گويند پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در آغاز وقت كه نزديك به ماست چه گفت؟

اصبغ بن نباته از على عليه السّلام روايت كرده كه فرمود: در محضر رسول خدا بوديم حضرت ما را از وحى خبر مى داد، من با ديگر مسلمانان حاضر، آن را ضبط مى كرديم و چون بيرون مى شديم منافقان مى گفتند پيامبر لحظه اى پيش چه گفت؟. «1»

وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً ... آنها كه هدايت يافته اند خدا آنها را توفيق مى دهد كه بر هدايتشان افزوده شود و پاداش تقوايشان را مى دهد يا آنان را در رعايت تقوا

__________________________________________________

1-

عن الأصبغ بن نباته عن على عليه السّلام قال: انّا كنّا عند رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله فيخبر بالوحى فأعيه انا و من يعيه فاذا خرجنا قالوا: ما ذا قال آنفا؟

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 43

كمك مى كند، در مرجع ضمير «زادهم» دو قول است: 1- به گفته پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله برگردد.

2- به استهزاى منافقان برگردد يعنى استهزاى منافقان موجب شد كه

بينش و تصديق آنها نسبت به پيامبر زياد شود.

فَهَلْ يَنْظُرُونَ يعنى آيا انتظار مى كشند؟

أَنْ تَأْتِيَهُمْ بدل اشتمال از ساعت است.

فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها يعنى نشانه هاى قيامت آمده است و گويند منظور از نشانه هاى قيامت بعثت محمّد خاتم الانبياء و نازل شدن آخرين كتاب آسمانى (قرآن) و شقّ القمر و دودى مخصوص است و گفته اند منظور قطع رحم و گواهى دروغ و زياد شدن فرومايگان و كمى بزرگواران است.

فَأَنَّى لَهُمْ يعنى هر گاه قيامت بيايد كجا فرصت پندگيرى و توبه و تذكّر براى منافقان خواهد ماند و در آن روز تذكر دادن به حالشان نفعى ندارد، آن گاه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را مخاطب قرار داده كه مقصود از خطاب، امّت پيامبر است و فرموده هر گاه سعادت اين گروه (مؤمنان) و شقاوت آن گروه (منافقان) را دانستيد پس بر علم خود به يگانگى خدا و تواضع و شكستن نفس با استغفار از گناهت با اين كه در كمال عصمت هستى پايدار بمان تا امّتت از سنّت تو پيروى كنند.

وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ خداوند به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله دستور داد، كه براى گناهان مؤمنين و مؤمنات آمرزش بخواهد و اين نوعى تكريم آنهاست چرا كه پيامبر شفيع و جوابگوى اعمالشان مى باشد.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ خداوند از زندگيها و محلّ كسب و تجارت شما آگاه است.

وَ مَثْواكُمْ از محلّ آسايش شما در خانه هايتان آگاه است يا به تعبير ديگر خدا از زندگى شما و قرارگاهتان در گورها يا بهشت و دوزخ، با خبر است يا از انتقال شما از پشت پدران به رحم مادران و جايگزين شدنتان در روى زمين آگاه است و

سزاوار است از چنين خدايى پروا و ترس داشته باشيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 44

از سفيان بن عيينه راجع به فضيلت علم سؤال شد گفت: مگر سخن خدا را نشنيده اى آن گاه كه آغاز كرد و فرمود: بدان (اى محمّد) كه جز خداى يكتا خدايى نيست و براى گناهت آمرزش بخواه. بنا بر اين خدا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را دستور داد پس از علم به عمل بپردازد و فرمود: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ «بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى است». (حديد/ 20) آن گاه فرمود: سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ «براى رسيدن به مغفرت بر يكديگر سبقت گيريد». (حديد/ 21) و فرمود: اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

«بدانيد اموال و اولاد شما وسيله آزمايش است» (انفال/ 28) سپس فرمود: فَاحْذَرُوهُمْ «از آنها بر حذر باشيد» (تغابن/ 14) لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ چرا سوره اى نازل نشده و مردم بر جهاد حريص بودند و مى گفتند: چرا سوره اى در مورد جهاد نازل نشده است.

فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ و هر گاه سوره اى محكم (كه در دلالت در مدلول خود روشن است) و متشابه نيست بر آنها نازل شود و جنگ (با دشمن) را بر آنان واجب كند و مأمور به پيكار شوند.

رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ كسانى را كه در دلشان بيمارى شك هست مى بينى كه چشمانشان را به طرف تو بر مى گردانند.

نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ همانند نگاه كسى كه از (بيم) مرگ بيهوش شده است.

فَأَوْلى لَهُمْ اين جمله معناى تهديد دارد يعنى واى بر آنها «اولى» اسم تفضيل از ولّى و معنايش اين است كه آنچه را نمى پسندند به آنها نزديك مى شود.

با آرزوهاى طولانى فريفته است. (25)

اين

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 46

به خاطر آن است كه آنها به كسانى كه نزول وحى الهى را نمى پسنديدند گفتند: ما در بعضى از امور از شما پيروى مى كنيم، در حالى كه خداوند اسرار آنها را مى داند. (26)

حال آنها چگونه خواهد بود هنگامى كه فرشتگان (مرگ) بر صورت و پشت آنها مى زنند (و قبض روحشان مى كنند). (27)

اين بدان خاطر است كه آنها از آنچه خداوند را به خشم مى آورد پيروى كردند و آنچه را موجب خشنودى اوست كراهت داشتند، از اين رو اعمالشان را حبط و نابود كرد. (28)

آيا كسانى كه در دلهايشان بيمارى است گمان كردند خدا كينه هايشان را ظاهر نمى كند؟! (29)

و اگر ما بخواهيم آنها را به تو نشان مى دهيم تا آنها را با قيافه هايشان بشناسى، هر چند مى توانى از طرز سخنانشان آنها را بشناسى، و خداوند اعمال شما را مى داند. (30)

ما همه شما را قطعا آزمايش مى كنيم تا معلوم شود مجاهدان واقعى و صابران از ميان شما كيانند؟ و اخبار شما را بيازماييم. (31)

آنان با زبانهايشان مطابق بود برايشان بهتر از نفاقشان بود.

فَهَلْ عَسَيْتُمْ آيا اى گروه منافقان جز اين از شما انتظار مى رفت كه اگر بر كارهاى مردم مسلّط مى شديد و بر آنان فرمانروايى مى كرديد و حاكم مى شديد در زمين با

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 47

ريختن خونهاى محترم و رشوه گرفتن، فساد مى كرديد و قطع رحم مى نموديد!؟

وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ يعنى بر سر ملك دنيا يكديگر را هلاك مى كرديد و بعضى از شما بعض ديگر را مى كشت و قطع رحم مى كرد.

أُولئِكَ اشاره است به كسانى كه ياد شده اند و خدا آنها را به علّت فسادشان در زمين و قطع رحم لعنت و از الطاف خود محروم كرده و خوارشان ساخته است تا از شنيدن موعظه كر، و از ديدن راه هدايت كور شده اند.

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ آيا در قرآن به دقّت بررسى و تفكّر نمى كنيد و از آن عبرت نمى گيريد و حقوقى كه بر عهده شماست ادا نمى كنيد.

أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها «ام» در جمله منقطعه است و همزه موجود در آن به طور قطع اعلام مى دارد كه بر دلهايشان قفل خورده و موعظه، در آن راه نمى يابد و دليل اين كه قلوب به صورت نكره آمده است اين است كه آن دلها سخت و وضعشان مشخص نيست يا منظور بعضى از دلها (دلهاى منافقان) است امّا دليل اضافه شدن «اقفال» به «هاء» كه به قلوب بر مى گردد اين است كه مقصود قفلهاى مخصوص به آن دلهاست يعنى قفلهاى كفرى كه بسته شده و گشوده نمى شود.

إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ ... آنها كه از حق و ايمان برگشته و مرتدّ شده اند پس از آن كه راه حق و

هدايت بر آنان روشن شده است، [به سبب پيروى از شيطان است ].

الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ جمله اى است مبتدا و خبر كه خود خبر مبتداى ديگرى است زيرا معناى جمله اين است شيطان ارتكاب گناهان بزرگ را در نظرشان آراسته است. «سوّل» از سؤل به معناى استرخا و سست شدن است.

وَ أَمْلى لَهُمْ شيطان آرزوهايشان را طولانى كرد چون به كسانى كه از نزول قرآن اكراه داشتند، گفتند: خدا قرآن را نازل نكرده است.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه منظور از كراهت نسبت به نزول قرآن آن ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 48

بخش قرآن است كه درباره ولايت على عليه السّلام نازل شده است.

سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ ما در بعضى از امورى كه به آن امر شده و آن را مى خواهيد از شما پيروى مى كنيم.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ كلمه «اسرارهم» در آيه به فتح همزه است و به كسر همزه نيز قرائت شده و به معناى گفتارى است كه بعضى از آنها به بعضى ديگر به عنوان راز مى سپارند و اعتقادى است كه در دلهاى خود پنهان مى دارند.

فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ پس چه كار مى كنند و چه چاره اى دارند آن گاه كه فرشتگان بر صورت و پشت آنها بزنند و روحشان را قبض كنند.

ذلِكَ بِأَنَّهُمُ آن ميراندن و قبض روحى كه به چنان اوصافى وصف شده به اين علّت است كه از كارهاى مهمى كه خدا را خشمگين مى سازد پيروى كرده و خشنودى خدا را نمى خواهند پس خدا اعمال آنها چون نماز و ديگر كارهايشان را باطل ساخته چرا كه از ايمان و اعتقاد نشأت نگرفته است.

أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ

اللَّهُ أَضْغانَهُمْ بلكه آنهايى كه دلهايشان مريض است مى پندارند كه خدا كينه ها و نفاق آنها را نسبت به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و مؤمنان مخلص آشكار نمى سازد.

وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله اگر بخواهيم آنها را به تو مى نمايانيم تا شخص آنها را بشناسى.

فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ يعنى با نشانه هايشان آنها را بشناسى، از انس روايت شده است كه پس از (نزول) اين آيه يك نفر از منافقان بر پيامبر ناشناخته نماند و پيامبر از نشانه ها آنها را مى شناخت.

فرق ميان دو لام در «فلعرفتهم» و «لتعرفنّهم» اين است كه لام در اوّلى داخل در جواب «لو» است مانند لامى كه در «لأريناكهم» است و آن گاه در معطوف تكرار شده و لام در دوّمى «لتعرفنّهم» با نون، در جواب قسم محذوف واقع شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 49

فِي لَحْنِ الْقَوْلِ يعنى آنها (منافقان) را از فحواى كلام و معنى و مقصود سخنشان مى شناسى. از ابو سعيد خدرى روايت شده كه مقصود از لحن القول كينه و دشمنى آنها نسبت به علىّ بن ابى طالب «1» عليه السّلام بوده است، و از جابر نظير همين روايت نقل شده است. از عبادة بن صامت روايت شده كه ما فرزندان را با محبّت علىّ بن ابى طالب عليه السّلام محك مى زديم و هر گاه مى ديديم يكى از آنها على عليه السّلام را دوست ندارد مى فهميديم كه هدايت نيافته است «2». گفته شده منظور از لحن چرخاندن سخن به سويى است تا رفيقت آن را دريابد مانند سخن به كنايه گفتن و توريه كردن. شاعر گويد:

و لقد لحنت لكم لكيما تفقهوا

و الّحن يعرفه ذوو الألباب «3»

دليل اين كه به خطا كننده لاحن مى گويند اين است كه او در حسن خود از حق عدول مى كند.

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ شما را با كارهاى سخت و تكاليف دشوار مى آزماييم. از فضيل روايت شده كه هر گاه اين آيه را قرائت مى كرد مى گريست و مى گفت: خدايا ما را امتحان مكن زيرا اگر ما را امتحان كنى رسوايمان مى سازى پرده هاى ما را مى درى و ما را كيفر مى دهى.

وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ آنچه از شما نقل شود و از اعمالتان خبر دهد خوب و بدش را مى دانيم زيرا خبر مطابق با مخبر عنه است و ليبلونكم و يعلم و يبلوا با «ياء» نيز قرائت شده و قرائت از حضرت باقر عليه السّلام است. و نبلوا [با نون و سكون (واو، نون)]

__________________________________________________

1- عن ابى سعيد الخدرى لحن القول، بغضهم علىّ بن ابى طالب عليه السّلام.

2- عن عبادة بن صامت: كنّا نبور اولادنا بحبّ علىّ بن ابى طالب فاذا رأينا احدهم لا يحبّه علمنا انّه لغير رشده.

3- براى شما مطلب را با توريه و تعريض بيان كرديم تا تنها شما درك كنيد نه ديگران، زيرا فقط خردمندان تعريض و توريه را مى شناسند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 50

به معناى و نحن نبلوا، ما مى آزماييم، نيز قرائت شده است.

وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ (35) إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ (36)

إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ (37) ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ (38)

شما بخل مى ورزند و هر كس بخل كند نسبت به خود بخل كرده است و خداوند بى نياز است و شما همه نيازمنديد و هر گاه سرپيچى كنيد خداوند گروه ديگرى را بجاى شما مى آورد كه مانند شما نخواهند بود. (38)

است و از همين ريشه است گفتار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله: هر كس نماز عصرش فوت شود گويى با كشتار و غارت از خاندان و مال خود جدا افتاده است «1».

بنا بر اين خداوند سبحان ضايع ساختن و باطل كردن ثواب اعمال انجام شده شخص را به جدا شدن اعمال وى از خودش تشبيه كرده و اين سخنى فصيح است.

وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ اگر مؤمن و متقى باشيد خداوند ثواب ايمان و تقواى شما را مى دهد.

وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ يعنى از شما نمى خواهد كه تمام اموالتان را به عنوان زكات بدهيد بلكه زكات را در قسمتى از مالتان واجب فرموده و به مقدار كمى اكتفاء كرده است كه يك چهارم از يك دهم است. و گويند منظور اين است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در مقابل اداى رسالت خود از شما نمى خواهد كه به او مال بدهيد.

إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ يعنى اگر خداوند بخواهد با جديّت بسيار تمام اموالتان را مطالبه كند. إحفاء به معناى زياده روى و رسيدن به پايان هر چيزى است گويند أحفاه فى المسألة، هر گاه در پافشارى چيزى را فروگذار نكند و به همين معناست، احفاء الشّارب كه از ريشه كندن موى سبيل است.

تَبْخَلُوا وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ يعنى نسبت به پيامبر خدا كينه مى ورزيد و بدان سبب

__________________________________________________

1-

قال صلّى اللَّه عليه و آله: من فاتته صلوة العصر فكانّما وتر أهله و ماله.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 53

سينه هايتان تنگ مى شود. ضمير در فعل «يخرج» به خدا بر مى گردد يعنى، اگر تمام اموالتان را از شما بخواهند كينه توزى و دشمنى شما نسبت به خدا و رسول

ظاهر مى شود يا بخل مى ورزيد چرا كه بخل موجب كينه است. «هؤلاء» به معناى «الذّين» و موصول است و «تدعون» صله آن است يعنى شما كسانى هستيد كه فرا خوانده مى شويد يا شما اى مخاطبان همانهايى هستيد كه توصيف شده اند آن گاه توصيف آنها را از سر گرفته است و گويى آنان گفته اند ما چه صفتى داريم پس خداوند فرموده است: شما فرا خوانده شديد تا در راه خدا [مال ] انفاق كنيد، و گويى گفته شده: دليل اين كه اگر با اصرار از شما تمام اموالتان مطالبه شود بخل مى ورزيد و از دادن آن اكراه داريد و كينه به دل مى گيريد اين است شما به پرداخت يك چهارم از يك دهم مالتان فراخوانده مى شويد پس بعضى از شما به پرداخت آن نيز بخل مى ورزيد آن گاه فرمود:

وَ مَنْ يَبْخَلْ هر كس نسبت به پرداخت زكات و اداى تكليف واجب بخل ورزد ضرر بخل ورزى او از خودش تجاوز نمى كند بلكه نسبت به خود بخل ورزيده است چون با كيفرى دردناك همراه خواهد شد و از پاداش بزرگى محروم مى شود گويند بخلت عليه و عنه و ضنت عليه و عنه و آيه به اين معنى اشاره دارد كه بخشنده مال به بخشيدن محتاج تر از فقير در گرفتن مال است، پس اگر صاحب مال در بخشيدن به فقير بخل ورزد نسبت به خود بخل ورزيده است.

وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ در حالى كه خداوند از اموال شما بى نياز است و شما به ثواب و رحمت خدا محتاجيد.

وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا عطف بر «إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا» مى باشد.

يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ بجاى شما گروهى ديگر را مى آورد با صفاتى غير از صفات

شما كه به ايمان و تقوا راغب باشند و از آن روى نگردانند.

ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ آنها مانند شما نخواهند بود بلكه از شما بهترند و بيشتر از

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 54

خدا فرمان مى برند، روايت شده كه به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله عرض كردند آنها كيانند حضرت دستش را بر ران سلمان زد و فرمود: اين مرد و قوم او [كه پارسيانند] اگر ايمان وابسته و آويخته به ستاره ثريّا باشد مردانى از فارس به آن دست مى يابند «1». از معصومين عليهم السّلام روايت شده كه اى گروه عرب اگر شما [از فرمان خدا] سرپيچى كنيد، خدا گروه ديگرى يعنى موالى (پارسيان) را جايگزين شما مى كند «2».

__________________________________________________

1-

روى انّهم قالوا لرسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله، من هؤلاء؟ فضرب صلّى اللَّه عليه و آله يده على فخذ سلمان فقال هذا و قومه، لو كان الإيمان منوطا بالثريّا لتناوله رجال من فارس.

2- و

عنهم عليهم السّلام: ان تتولّوا يا معشر العرب يستبدل قوما غيركم يعنى الموالى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 55

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً (4)

لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً (5) وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً (6) وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً (7)

ساخته، و جهنم را براى آنها آماده كرده، و چه بد سرانجامى است. (6)

لشكريان آسمانها و زمين تنها از آن خداست، و خداوند شكست ناپذير و حكيم است. (7)

صلّى اللَّه عليه و آله لمّا رجع من الحديبيّة قال رجل من اصحابه ما هذا بفتح لقد صدّونا عن البيت و صدّ هدينا فقال صلّى اللَّه عليه و آله بئس الكلام هذا بل هو اعظم الفتوح قد رضى المشركون ان يدفعوكم عن بلادهم بالراح و يسألوكم القضيّة و رغبوا اليكم فى الامان و قد رأوا منكم ما كرهوا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 58

شد «1».

حديبيه، چاهى خشك بود كه قطره اى آب نداشت و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كنار آن چاه آمد و بر لب چاه نشست آن گاه ظرف آبى خواست و وضو گرفت سپس مضمضه كرد و آب دهان را در چاه ريخت و پر آب شد تا آنجا كه تمام همراهان و مركبهاى سوارى آنها سيرآب شدند. از سالم بن ابى الجعد روايت شده كه به جابر گفتم روزى كه در زير درخت بوديد چند نفر مى شديد، گفت: هزار و پانصد نفر بوديم و از عطشى كه گرفتار شده بودند نام برد آن گاه گفت: ظرف كوچكى پر از آب حضور پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آوردند آن حضرت دستش را در آن نهاد پس آب از ميان انگشتانش مانند چشمه بيرون مى آمد راوى گفت از آن آب آشاميديم و ما را بس كرد و اگر صد هزار نفر هم مى بوديم كفايت مى كرد.

بعضى گفته اند: مقصود از فتح در آيه، فتح خيبر است مجمع بن حارثه انصارى كه يكى از قرّاء است در حديث خود نقل كرده كه چون از حديبيه بر مى گشتيم خداوند به پيامبرش وحى كرد پس پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را در كنار «كراع الغميم «2»» يافتيم

در حالى كه ايستاده و سوره انّا فتحنا را قرائت كرد، عمر پرسيد آيا اين (حديبيه) فتح و پيروزى است؟ فرمود: آرى سوگند به خدايى كه جانم در قبضه قدرت اوست البتّه كه فتح است، آن گاه خيبر را ميان اهل حديبيه تقسيم كرد و هيچ كس جز افراد حاضر در حديبيه را وارد خيبر نساخت.

لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ مفسّران شيعه در اين آيه دو تأويل دارند:

1- مقصود اين است كه خدا گناهان گذشته و آينده امّت پيامبر را با شفاعت آن

__________________________________________________

1- عن الزهرى، لم يكن فتح اعظم من صلح الحديبيّه و ذلك انّ المشركون اختلطوا بالمسلمين فسمعوا كلامهم فتمكّن الاسلام فى قلوبهم و اسلم فى ثلث سنين خلق كثير كثر بهم سواد الاسلام.

2- (كراع الغميم)، نام محلى ميان مكه و مدينه است. لسان العرب، مادّه كرع- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 59

حضرت مى آمرزد و به دليل پيوندى كه ميان امّت و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله وجود دارد نسبت دادن گناهان امّت پيامبر به آن حضرت نيكوست و روايت مفضّل بن عمر از حضرت صادق عليه السّلام آن را تأييد مى كند از امام صادق عليه السّلام در مورد اين آيه سؤال شد حضرت فرمود: به خدا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هيچ گناهى نداشته ولى خداوند سبحان براى پيامبر ضمانت كرد كه گناهان گذشته و آينده شيعيان على عليه السّلام را بيامرزد «1».

2- تأويل ديگر را سيّد مرتضى قدّس اللَّه روحه نقل كرده كه «ذنب» مصدر است و اضافه شدن آن به فاعل و مفعول جايز است و مقصود در اين جا اين است كه خدا

گناهان اوّليه امّت پيامبر را كه بيرون راندن حضرت از مكّه بوده و گناهان بعدى آنها را كه مانع شدن آن حضرت از ورود به مسجد الحرام است مى آمرزد يعنى خدا گناهى را كه امّت نسبت به تو روا داشت و آن بيرون راندنت از مكّه و مانع شدن از ورودت به مسجد الحرام بود، مى آمرزد، بنا بر اين «ذنب» در اينجا به مفعول خود اضافه شده است و چون «ذنب» بر معناى اخراج و بازداشتن از عمل حمل شده است و بدون واسطه حرف جرّ متعدّى شده از اين رو آمرزش، غرض و علّت فتح واقع شده است، بنا بر اين، مقصود از آمرزش، بر طرف ساختن احكام مشركان و برداشتن آن احكام از آنهاست و نيز پوشاندن اين عيب بر آن حضرت با فتح مكّه و وارد شدن به آن شهر در آينده مى باشد و اگر مقصود خداوند آمرزيدن گناهان پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بود معنى نداشت كه آمرزش گناهان هدف از فتح مكّه باشد.

وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ با پيروز ساختن تو بر تمام اديان و بالا گرفتن كارت و باقى ماندن دينت در دنيا نعمت را بر تو تمام مى كند و در آخرت جايگاهى رفيع به تو مى دهد.

وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً تو را به راهى هدايت مى كند كه رهروش را به بهشت

__________________________________________________

1-

مفضّل بن عمر عن الصّادق عليه السّلام انّه سئل عن هذه الآية فقال عليه السّلام و اللَّه ما كان له ذنب و لكنّ اللَّه سبحانه ضمن له ان يغفر ذنوب شيعة علىّ عليه السّلام.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 60

مى رساند و خداوند تو را بر آن راه پابرجا مى دارد.

وَ يَنْصُرَكَ

اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً در معناى عزيز سه احتمال وجود دارد:

1- آوردن صفت عزيز براى نصر به معناى نصرت همراه با عزّت است يعنى هر ستمگر گردنكشى را از تو دفع مى كند.

2- يا نصرتى كه صاحب آن نصرت عزيز است.

3- يا صفت عزيز را براى منصور و شخص يارى شده بگيريم و مجاز در اسناد باشد.

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ ... منظور از «سكينه» سكون و آرامش است يعنى خداوند سكون و آرامش را در دلهاى مؤمنان به وسيله صلح و امنيّت وارد ساخته تا از لطف خود بر آنها كه پس از بيم و ترس امنيّت را برايشان فراهم آورده است آگاه شوند و با مشاهده فتح و برترى كلمه اسلام طبق وعده اى كه به آنها داده شده بر يقين آنان افزوده شود.

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً لشكريان آسمان و زمين از آن خداست و به مقتضاى علم و حكمتش بعضى از اين لشكريان را بر بعضى مسلّط مى سازد و يكى از حكمتهاى خدا اين است كه دلهاى مؤمنان را با صلح حديبيه سكون و آرامش بخشيد و به آنان وعده فتح مكّه را داد تا مؤمنان از نعمت خدا آگاه شوند و سپاسگزار او باشند تا خدا به آنان پاداش بدهد و منافقان و كافران را كيفر دهد.

ظَنَّ السَّوْءِ معناى گمان بد اين است كه خدا پيامبر و مؤمنان را يارى نمى كند و آنها را پيروزمندانه در حالى كه مكّه را فتح كنند به مكّه باز نمى گرداند. «سوء» به معناى بدى و فساد چيزى است چنان كه صدق، خوبى و صلاح آن چيز است.

عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ يعنى آنچه مى پندارند

و نسبت به مؤمنان انتظار بد دارند كه هلاكت آنهاست به خود مشركان بر مى گردد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 61

«سوء» به فتح و ضمّ سين قرائت شده و دو لغت از ريشه «ساء» است مانند «كره و كره» به ضمّ و فتح «كاف» و «ضعف و ضعف» به ضمّ و فتح «ضاد» جز اين كه غالبا به هر چيزى كه قصد نكوهش آن شود (سوء به فتح سين) نسبت داده مى شود و (سوء به ضمّ سين) بجاى شرّ كه نقيض خير است به كار مى رود و مى گويند: اراد به السّوء و اراد به الخير، نسبت به او قصد شرّ و قصد خير كرد از اين رو ظنّ [در آيه ] به (سوء) به فتح (سين) اضافه شده چون ظنّ سوء نكوهيده است و برگشتن اين گمان (هلاكت مؤمنان) به مشركان پسنديده و خير است و شايسته بود كه دايره به سوء به فتح (سين) اضافه نشود مگر بر اساس تأويلى كه نقل كرديم.

وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ خدا بر آنان خشمگين شد و آنها را از رحمت خود دور ساخت.

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ علّت تكرار جمله اين است كه در آيه اوّل به ذكر مؤمنان پيوسته شده يعنى لشكريانى از آن خداست كه مى تواند با آنها مؤمنان را كمك كند و در آيه دوّم به ذكر كافران پيوسته شده يعنى خداوند لشكريانى دارد كه مى تواند با آنها از كافران انتقام بگيرد و خداوند در انتقام گرفتن و مقهور ساختن دشمنانش عزيز و مقتدر است و در كار و حكمش حكيم است.

رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً (9) إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً (10) سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً (11) بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً (12)

وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً (13) وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (14)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 62

طلب آمرزش كن، آنها به زبان خود چيزى مى گويند كه در دل ندارند! بگو: چه كسى مى تواند در برابر خداوند از شما دفاع كند هر گاه براى شما زيانى بخواهد و يا اگر نفعى اراده كند (مانع گردد) و خداوند به تمام اعمالى كه انجام مى دهيد آگاه است. (11)

بلكه شما گمان كرديد پيامبر و مؤمنان هرگز به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت و اين پندار غلط در دلهاى شما زينت يافته بود، و گمان بد كرديد، و سرانجام هلاك شديد. (12)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 63

و آن كس كه ايمان به خدا و پيامبرش نياورده (سرنوشتش دوزخ است) چرا كه ما براى كافران آتش فروزان آماده كرده ايم! (13)

مالكيّت و حاكميّت آسمانها و زمين از آن خداست، هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد، و هر كس را بخواهد مجازات مى كند خداوند غفور و رحيم است. (14)

نيز نام دارد يعنى با پيامبر بر مردن بيعت كنيد.

إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ اين آيه نظير آيه مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ است «كسى كه از پيامبر اطاعت كند اطاعت خدا كرده است» (نساء/ 80).

سپس آن را با گفتار خود يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ تأكيد فرموده و گويى دست رسول خدا كه در هنگام بيعت بالاى دست بيعت كنندگان قرار مى گيرد دست خداست زيرا خدا جلّ جلاله بدور از صفات جسمانى است.

فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ و هر كس پيمان بشكند ضرر پيمان شكنى او فقط به خودش بر مى گردد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 64

وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ «وفيت بالعهد» و «اوفيت بالعهد» به هر دو صورت به كار مى رود.

فَسَيُؤْتِيهِ به دو صورت قرائت شده هم با (نون) و هم با (ياء) «فسيؤتيه».

سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ عربهاى متخلّف همان باديه نشينانى بودند كه از همراهى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در سال حديبيه تخلّف ورزيدند چون حضرت تصميم داشت كه به قصد حجّ عمره به مكّه برود و اين جريان در ماه ذى القعده سال ششم هجرى اتفاق افتاد، عربها و چادرنشينهاى اطراف مدينه از بيم آن كه مبادا قريش به جنگ پيامبر بيايند يا مانع او از رفتن به مكّه شوند همراه حضرت به راه افتادند. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در ميقات به قصد عمره احرام بست و قربانى خود را به همراه برد تا مردم بدانند كه پيامبر قصد جنگ ندارد پس بسيارى از عربها كه ديدند پيامبر محرم شده در ادامه دادن سفر اهمال كردند و گفتند ما به سوى مردمانى مى رويم كه

آمده اند و ياران پيامبر را كشته اند، از اين رو از رفتن با پيامبر به بهانه داشتن كارى تخلّف ورزيدند و پنداشتند كه پيامبر هلاك مى شود و به مدينه بر نمى گردد.

يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ خداوند عذر خواهى آنان را تكذيب مى كند و از اسرار و دلهايشان خبر مى دهد كه اينان باك ندارند كه پيامبر بر ايشان طلب آمرزش بكند يا نكند.

قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً يعنى اگر خداوند اراده كند كه به شما زيانى مانند كشتن و مرگ برساند يا قصد كند به شما نفعى چون پيروزى و دستيابى به غنيمت برساند چه كسى مى تواند مانع قضا و مشيّت او شود.

ضَرًّا به ضمّ (ضاد) و فتح آن قرائت شده است مانند فقر كه به ضمن (فاء) و فتح آن قرائت شده، و گفته شده كه ضرّ ضدّ نفع است و به معناى بد حالى نيز آمده است.

وَ أَهْلُونا اهلون جمع اهل است ولى اهالى اسم جمع است مانند ليالى، «بور» جمع بائر است مانند «عوذ» كه جمع عائذ است و بعضى گفته اند «بور» مصدر بار

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 65

است مانند هلك كه مصدر هلك و از نظر معنى و تلفظ يكسانند از اين رو برايش صفت مفرد و جمع و مذكر و مؤنث آورده مى شود و معناى جمله اين است كه شما قومى هستيد كه نفسها و دلها و نيتهايتان فاسد است و از نظر خدا اهل هلاكتيد و خير در شما نيست و سزاوار خشم و كيفر الهى هستيد.

لِلْكافِرِينَ بجاى «لهم» آمده تا اعلام كند: هر كس به خدا و رسولش ايمان نداشته باشد كافر است. «سعيرا» اين كلمه

به صورت نكره آورده شده تا اعلام شود كه اين نوع آتش مخصوص كافران است چنان كه «ناراً تَلَظَّى» نكره آورده شده است.

و هر كس خدا و رسولش را اطاعت كند او را در باغهايى (از بهشت) وارد مى سازد كه نهرها از زير درختانش جارى است، و آن كس كه سرپيچى كند او را به عذاب دردناكى گرفتار مى كند. (17)

خداوند از مؤمنانى كه در زير آن درخت با تو بيعت كردند راضى و خشنود شد، خدا آنچه را در درون قلب آنها (از صداقت و ايمان) نهفته بود مى دانست لذا آرامش را بر دلهاى آنها نازل كرد، و فتح نزديكى، به عنوان پاداش، نصيب آنها فرمود. (18)

و غنايم بسيارى كه آن را به دست مى آورند، و خداوند عزيز و حكيم است. (19)

«بَلْ تَحْسُدُونَنا» براى اضراب است و فرقشان اين است كه اولى از اين كه پيروى نكردن آنها حكم خدا باشد اعراض كرده است و در عين حال حسد را اثبات مى كند و دوّمى اعراض است از اين كه مؤمنان را به حسد توصيف كند ولى نادانى آنها را ثابت مى كند.

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ به كسانى كه از حركت به سوى حديبيه، تخلّف ورزيدند بگو بزودى و بعد از اين به جنگ قومى فرا خوانده مى شويد كه بسيار نيرومندند و آنها قوم هوازن و ثقيف هستند.

أَوْ يُسْلِمُونَ عطف بر «تُقاتِلُونَهُمْ» است يعنى يكى از دو كار بايد انجام گيرد يا جنگ يا مسلمان شدن و راه سوّمى وجود ندارد بنا بر اين اگر فرمان ببريد و در جنگيدن با مشركان پاسخ مثبت دهيد خداوند به شما پاداش مى دهد و اگر از جنگيدن با آنها روى برتابيد چنان كه در گذشته در رفتن به حديبيه روى برتافتيد خداوند شما را در آخرت كيفر خواهد داد.

لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ خداوند از كسانى كه نقص و عيب بدنى دارند تخلّف كردن از جنگ را برطرف ساخته و آنها را معذور داشته است.

يدخله يعذّبه، با «ياء» و «ندخله» «نعذبه» با «نون» نيز قرائت شده است.

علّت نامگذارى جريان حديبيه به بيعت رضوان همين آيه است كه مسلمانان در حديبيه با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در زير درخت معروف كه درخت مغيلان بود بيعت كردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 68

فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ خداوند از صدق نيّت آنان در جنگ و وفادارى و صبرشان آگاهى دارد و شمار آنها هزار و پانصد يا هزار و سيصد نفر بود.

فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ ضمير

در عليهم به مؤمنان بر مى گردد و منظور از سكينه لطفى است كه موجب قوّت قلبهايشان مى شود مانند آرامش خاطر كه سبب قوت قلب است.

وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً يعنى فتح خيبر.

وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها همان غنايم خيبر است و خيبر به داشتن مال و زمينهاى فراوان، مشهور بوده است.

آنها را از شما و دست شما را از آنها در دل مكّه كوتاه كرد، بعد از آن كه شما را بر آنها پيروز ساخت و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست. (24)

آنها كسانى هستند كه كافر شدند و شما را از (زيارت) مسجد الحرام باز داشتند، و از رسيدن قربانيهاى شما به محلّ قربانگاه مانع گشتند، و هر گاه مردان و زنان با ايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما زير دست و پا از بين نمى رفتند و از اين راه عيب و عارى ناآگاهانه به شما نمى رسيد (خداوند هرگز مانع اين جنگ نمى شد) هدف اين بود كه خدا هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد سازد و اگر مؤمنان و كفّار (در مكّه) از هم جدا مى شدند كافران را عذاب دردناكى مى كرديم. (25)

و گشايش و فتح آنهاست چرا كه صلح بر اين واقع شد كه ده سال جنگ متوقف شود كه در آن ده سال مردم در امان باشند و نيز هر يك از مسلمانان كه وارد مكّه شود خون و مالش محفوظ باشد و هر يك از قريش كه وارد مدينه شود بر خون و مال خود ايمن باشد و هر كس دوست بدارد كه با محمّد صلّى اللَّه عليه و آله بيعت كند بتواند و هر كس دوست بدارد كه با قريش بيعت كند آزاد باشد پس قبيله خزاعه گفتند ما با محمّد پيمان مى بنديم و قبيله كنانه گفتند ما با قريش هم پيمان مى شويم سهيل بن عمرو به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: پيمان مى بنديم بر اين كه هر مردى از ما نزدت آمد اگر چه مسلمان باشد به ما برگردانى و هر كس از ياران تو نزد ما آمد او را به تو برنگردانيم. مسلمانان گفتند:

سبحان اللَّه! چگونه شخصى كه مسلمان خدمت شما آمده است به كفّار مسترد شود حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: هر كس از ما نزد آنها برود خدا او را بيشتر از ما دور سازد و هر كس از آنان نزد ما بيايد ما او را به آنها بازپس مى دهيم، اگر خدا بداند كه قلبا مسلمان است برايش راه نجاتى قرار خواهد داد. سهيل گفت: با تو بر اين پيمان مى بنديم كه امسال برگردى و به مكّه وارد نشوى و سال آينده ما از مكّه بيرون مى رويم و تو با يارانت وارد مى شوى و سه روز در آن مى مانى و اگر مسلّح وارد

شويد لازم است اسلحه هايتان در غلاف باشد و اين قربانيهايى را كه به همراه داريد هر جا كه ما متوقفشان ساختيم همانجا بايد بماند و نبايد آنها را جلو ما بيندازيد.

حضرت فرمود: ما قربانيهاى خود را به سوى قربانگاه مى بريم شما برگردانيد، عمر بن خطّاب گفت: به خدا از روزى كه مسلمان شدم جز امروز در رسالت

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 71

محمّد صلّى اللَّه عليه و آله شك نكرده بودم. آن گاه خدمت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آمدم و گفتم: مگر تو پيامبر خدا نيستى؟ فرمود: چرا گفتم: مگر ما بر حق نيستيم و دشمن ما بر باطل؟ فرمود:

آرى چنين است گفتم: پس چرا در دينمان تن به پستى مى دهيم؟ در اين هنگام پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: من پيامبر خدايم و نافرمانى خدا نمى كنم و او ياور من است گفتم:

مگر به ما نمى گفتى كه بزودى راهى خانه خدا شده و به طواف مى پردازيم؟ فرمود:

چرا ولى آيا من به تو گفتم امسال موفّق به طواف كعبه مى شويم؟ گفتم: نه، فرمود:

پس آسوده خاطر باش كه بزودى به خانه خدا روانه شده به طواف كعبه خواهى پرداخت پس رسول خدا شترى قربانى كرد و تيغ سرتراشى خود را خواست و سر خود را تراشيد.

از محمّد بن كعب روايت شده كه كاتب رسول خدا در اين صلح علىّ بن ابى طالب عليه السّلام بود و چون رسول خدا به او فرمود: بنويس اين است آنچه محمّد بن عبد اللَّه و سهيل بن عمرو بر آن مصالحه كرده اند على عليه السّلام در نوشتن اين عبارت سنگينى مى كرد و نمى خواست جز محمّد رسول اللَّه عبارت

ديگرى بنويسد پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: تو نيز چنين برنامه اى را خواهى داشت و در حالى كه مظلوم واقع شده اى چنين متنى را امضاء خواهى كرد، على عليه السّلام آنچه گفته بودند نوشت، و چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از حديبيه به مدينه وارد شد بيست شب در آنجا ماند آن گاه به طرف خيبر حركت كرد و پرچم را به ابو بكر داد و او را به سوى يهوديان خيبر فرستاد ابو بكر روانه خيبر شد و با يهوديان برخورد كرده و با يارانش عقب نشينى كردند و به خدمت پيامبر خدا برگشتند سپس عمر بن خطّاب را فرستاد و با گروهى از مردم كه همراه او بپاخاستند برخاست و با خيبريان برخورد كرده و با يارانش عقب نشستند و به خدمت رسول خدا برگشتند در حالى كه عمر ياران خود را از قدرت دشمن مى ترساند و آنان نيز عمر را مى ترساندند آن گاه پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: فردا پرچم را به كسى مى سپارم كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول نيز او را دوست

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 72

دارند او سخت يورش مى برد و نمى گريزد و بر نمى گردد تا خداوند خيبر را به دست او فتح خواهد كرد پس مردم آن شب را خفتند در حالى كه همگى پريشان و در اين انديشه بودند كه پيامبر فردا پرچم را به كدامشان خواهد داد و چون صبح شد پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: علىّ بن ابى طالب كجاست؟ عرض كردند: اى رسول خدا، از درد چشم مى نالد

فرمود: به سراغش بفرستيد، على عليه السّلام را آوردند، حضرت از آب دهان مبارك خود به چشمان او ماليد و برايش دعا كرد، چشمان على عليه السّلام طورى شفا يافت كه گويى هرگز دردى نداشته است، حضرت پرچم را به على عليه السّلام سپرد على عليه السّلام به جنگ مرحب رفت در حالى كه مرحب مى گفت:

قد علمت خيبر انّى مرحب «1»

الخ.

على عليه السّلام فرمود:

انا الّذى سمّتنى امّى حيدرة كليث غابات كريه المنظرة «2»

أوفيهم بالصاع كيل السندرة پس ضربتى بر سر مرحب زد و او را كشت و فتح به دست آن حضرت نصيب مسلمين شد «3».

وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ جمله معترضه است يعنى تا غنيمتى كه خداوند براى مؤمنان مبارز قرار داده است نشانه اى براى انجام آن باشد و ممكن است معنى چنين باشد كه خداوند غنيمتهايى به شما وعده داده پس اين غنيمت را بسرعت در اختيارتان قرار داد و دشمنان را از شما دفع كرد تا از غنيمتها بهره ببريد و براى مؤمنان كه آن را صادق يافتند نشانه اى باشد زيرا خبر دادن از امور غيبى معجزه و نشانه (حقانيّت) است.

__________________________________________________

1- خيبر مى داند كه من مرحب هستم. تا آخر اشعار.

2- منم آن كه مادرم مرا شير ناميد، بسان شير جنگل كه تاب ديدنش نيست دمار از دشمن بر مى آورم و آنها را قتل عام خواهم كرد.

3- چون روايت بسيار طولانى است به تفسير جوامع، چاپ سنگى، ص 454 و مجمع البيان سوره فتح رجوع شود- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 73

وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً يعنى خداوند به لطف و عنايتش بر بينش و اطمينان و يقين شما مى افزايد.

وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا يعنى خدا

به شما غنيمتهاى ديگرى وعده داد كه بر آن دست نيافتيد و آن غنيمتهاى هوازن در جنگ حنين بود.

قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها يعنى خداوند بر آن غنايم قادر بود و شما را بر آنها مسلّط ساخت و از آن غنايم برخوردار فرمود.

وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ اين نوعى علم و آگاهى نسبت به امور معدوم است و خداوند سبحان از چگونگى وجود آنچه بعدها به وجود خواهد آمد آگاه است.

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ «سنّة» در محل مصدر مؤكّد است يعنى خداوند پيروزى پيامبران خود را سنتى قرار داده است، اين آيه نظير كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي است «خداوند چنين مقرّر داشته كه من و رسولانم پيروز مى شويم» (مجادله/ 21) وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ خداوند شما را از خطر تجاوز و كشتار اهل مكّه باز داشت.

وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ خداوند در وادى مكّه شما را با منع و نهى خود از كشتار آنان در روز حديبيه باز داشت و جريان از اين قرار بود كه اهل مكّه چهل مرد را فرستادند تا مسلمانان را دستگير كنند پس خودشان اسير مسلمين شدند پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آنان را آزاد كرد.

از عبد اللَّه بن مغفل روايت شده است كه پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله زير درختى نشسته بود و در حالى كه على عليه السّلام در برابر او مشغول نوشتن صلحنامه بود سى جوان مسلّح به مسلمانان يورش آوردند و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آنها را نفرين كرد و خداوند بينايى آنها را

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 74

گرفت، پس بپاخاستيم و آنها را به اسارت گرفتيم

كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آنها را آزاد كرد «1».

بِما تَعْمَلُونَ با (تاء) و با (ياء) قرائت شده است.

وَ الْهَدْيَ بر ضمير منصوب در «و صدّوكم» عطف شده است يعنى مانع شدند كه قربانى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كه هفتاد شتر بود به جايى برسند كه نحر آنها حلال و واجب مى شود و در قسمتى از حديبيه كه جزء حرم و مكّه است شتران را قربانى كردند و نگذاشتند كه به مكّه برسند.

روايت شده است كه محلّ جنگ رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در بيرون حرم بود و محلّ نمازش در حرم.

وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ اگر مردان و زنان مؤمن مستضعف در مكّه ميان كافران نمى بودند آنها را به سبب اختلاط با ديگران عينا نمى شناختيد بنا بر اين «لم تعلموهم» صفت براى رجال و نساء است.

أَنْ تَطَؤُهُمْ ممكن است بدل اشتمال براى رجال و نساء باشد يا بدل اشتمال از ضمير منصوب در «تعلموهم».

فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ «معرّه» مفعله و مصدر ميمى از «عرّه يعرّه» است يعنى كارهاى ناخوشايند بر او وارد آيد و بر او سخت گرفته شود.

بِغَيْرِ عِلْمٍ متعلق به ان تطأوهم، است يعنى ندانسته آنها را پايمال كنيد و وطأ به معناى نابود ساختن است شاعر مى گويد:

و وطئتنا وطأ على حنق وطاء المقيّد نابت الهرم، «2»

__________________________________________________

1-

عن عبد اللَّه بن المغفل، كان رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله جالسا فى ظلّ شجرة و بين يديه علىّ بن ابى طالب عليه السّلام يكتب كتاب الصّلح فخرج ثلاثون شابّا عليهم السّلاح فدعا عليهم رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله فأخذ اللَّه ابصارهم فقمنا فأخذناهم، نخلّى صلّى اللَّه

عليه و آله سبيلهم.

2- نزد ما آمدى در حالى كه با تمام نيرو و قدرتت ما را پايمال كردى مانند شتر بسته اى كه گياه نورسته (هرم) را پايمال مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 75

معناى آيه اين است كه اگر ناخوشايند نبود كه نابود سازيد مردمان مؤمنى را كه در ميان مشركان مخلوط بودند و شما آنها را مى شناختيد و با نابود ساختن آنها به شما سختى و كراهتى برسد خداوند آنها را از كشتن شما و شما را از كشتن آنان باز نمى داشت، بنا بر اين جواب لو لا حذف شده چون سخن بر آن دلالت مى كند.

لَوْ تَزَيَّلُوا ممكن است اين جمله، تكرار لو لا رجال باشد چون بازگشت هر دو به يك معناست و جوابش «لعذبنا» است.

مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ «معرّه» «كار ناخوشايندى» كه در صورت كشتن مسلمانان به آنها مى رسيد [در حالى كه نمى دانستند]، ديه و كفاره بود و نيز اعتراض مشركان كه مسلمانان با همدينان خود همان كردند كه با ما كردند.

لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ بيان علّتى است كه آيه بر آن دلالت دارد و گويى گفته است، بازداشتن از كشتار و منع كيفر كردن براى اين است كه خدا گروندگان به خود را به كار خير و طاعت موفّق سازد يا مشركانى را كه از اسلام روى گردانده اند در اسلام داخل شوند.

لَوْ تَزَيَّلُوا اگر مسلمانان و كافران پراكنده شوند و از يكديگر بازشناخته شوند البته كفار مكّه را با دستها و شمشيرتان عذاب مى كرديم «تزيّلوا» از زاله يزيله است ولى خداوند به احترام مؤمنان و آميخته بودن كفّار با آنها از كافران دفاع مى كند.

الْجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً (26) لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً (27) هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً (28) مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً (29)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 76

و قبل از آن فتح نزديكى (براى شما) قرار داد. (27)

او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاده، تا آن را بر تمام اديان پيروز كند، و كافى است كه خدا شاهد اين موضوع باشد. (28)

محمّد فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 77

در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند، پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى، آنها همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است، اين توصيف آنها در تورات است، و توصيف آنها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است، و آن اندازه رشد و نموّ كرده كه زارعان را به شگفتى وا مى دارد! اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد، خداوند كسانى از آنها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است. (29)

با بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم بود، آن گاه كه گفتند ما اين اسم را نمى شناسيم ولى بنويسيد بسمك اللّهمّ هذا ما صالح عليه محمّد بن عبد اللَّه، پس خداى سبحان آرامش خود را بر رسولش و بر مؤمنان نازل فرمود در نتيجه آنها حلم و وقار نشان دادند و بر وارد شدن تحت اراده كافران صبر كردند و آنان را به كلمه تقوا كه لا آله الا اللَّه است ملزم فرمود و بعضى گفته اند منظور از كلمه تقوا بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم و محمّد رسول اللَّه، است كه خدا آن را براى پيامبرش و مؤمنان برگزيده است و اضافه شدن كلمه به تقوا به اين معنى است كه كلمه عامل و اساس تقواست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 78

وَ كانُوا أَحَقَّ بِها يعنى مؤمنان به وقار و اهل آن سزاوارترند يا به اين كلمه سزاوارتر از مشركانند يا به مكّه و وارد شدن به آن سزاوارترند.

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا يعنى خداى متعال كه منزّه از دروغ و هر كار زشتى است خواب پيامبرش را تحقق بخشيد پس حرف جرّ حذف شده و فعل، به اللَّه پيوسته است. «بالحق»، متعلق به صدق است يعنى راستگويى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در آنچه [در خواب ] ديده است و در تحقق آن به صورتى كه به حكمت و غرض صحيح مشتبه شود چرا كه در آن صدق، گرفتارى و تشخيص مخلصان از منافقان است، و ممكن است «بالحق» متعلق به رؤيا باشد يعنى راستگويى پيامبر در خوابى كه به حقّ مشتبه است.

لَتَدْخُلُنَّ جواب قسم محذوف است، پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در مدينه و پيش

از بيرون شدنش به طرف حديبيه خواب ديد كه مسلمانان وارد مسجد الحرام مى شوند و به ياران خود خبر داد و آنها شادمان شدند و چون از حديبيه برگشتند و وارد مكّه نشدند منافقان گفتند سر نتراشيديم و تقصير نكرديم و وارد مسجد الحرام نشديم پس اين آيه نازل شد و خداوند به آنها خبر داد كه خواب پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله حق و راست است و وارد شدن به مسجد الحرام را با سوگند تأكيد فرمود.

در اين كه داخل شدن به مسجد الحرام را منوط به خواست خدا كرده و فرموده است: انشاء اللَّه چند احتمال هست:

1- مقصود اين باشد كه به خواست خدا همه شما وارد مسجد الحرام خواهيد شد و هيچ يك از شما نمى ميرد.

2- منظور اين است كه خدا به بندگانش بياموزد كه در وعده هاى خود انشاء اللَّه بگويند و ادب الهى را رعايت كنند.

3- إِنْ شاءَ اللَّهُ به آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ، متعلق باشد، يعنى بعضى از شما سر بتراشند و بعضى تقصير كنند و قسمتى از مو را بزدايند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 79

فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا و بخشى از حكمت و مصلحت آن صلح مبارك و تأخير فتح مكّه را بدانند.

فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ يعنى پيش از وارد شدن به مكّه فتح نزديكى را كه فتح خيبر است مقرّر فرمود كه دلهاى مؤمنان از آن شاد شود تا زمينه فتح مكّه فراهم آيد.

هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى خداوند پيامبرش را با قرآن و دليل روشن و دين حق كه اسلام است فرستاد.

لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ تا او را بر اديان مختلف يعنى آيين اسلام را بر بت پرستى

و اديان اهل كتاب غلبه و برترى دهد، اين جمله تأكيد براى وعده فتحى است كه خداى سبحان داده است و موجب آرامش نفوس مؤمنان است كه بزودى خداى متعال فتح شهرهايى را نصيب آنان مى كند كه فتح مكّه در برابر آن فتوحات در نظرشان اندك مى آيد، و گويند: تمام اين فتوحات در هنگام ظهور حضرت مهدى (عج) است و در آن زمان دينى جزء دين اسلام در روى زمين باقى نمى ماند.

وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً يعنى وعده الهى ناگزير تحقق خواهد يافت.

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ در اعراب محمّد دو احتمال هست: يا خبر مبتداى محذوف است يعنى هو محمّد، چرا كه پيش از آن هو الّذى ارسل، آمده است و يا محمّد مبتداست و رسول اللَّه عطف بيان است.

وَ الَّذِينَ مَعَهُ ياران پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله.

أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ «اشدّاء» جمع شديد و «رحماء» جمع رحيم است.

از حسن [بصرى ] روايت شده كه سر سختى مؤمنان نسبت به مشركان بجايى رسيده بود كه حتى از لباس مشركان دورى مى جستند كه به لباس آنها نچسبد و نيز از تماس بدنهايشان با بدنهاى مشركان پرهيز مى كردند و مهربانى مؤمنان در بين يكديگر بجايى رسيده بود كه هر مؤمنى كه برادر دينى خود را مى ديد با او دست

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 80

مى داد و معانقه مى كرد «1». و نظير اين است آيه أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ «در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران نيرومندند (مائده/ 54).

تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً از بسيار نمازگزاردن و مداومت آنان بر نماز خبر مى دهد.

يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً يعنى با طاعات خود از خدا فزونى نعمت مى خواهند و

نيز طالب خشنودى او هستند. «سيماهم» نشانه اى كه در چهره هايشان وجود دارد و مقصود علامتى است كه در پيشانى نمازگزار بر اثر سجده زياد پديد مى آيد و من اثر السّجود، آن را تفسير مى كند يعنى تأثيرى كه سجده بر پيشانى مى گذارد، به علىّ بن الحسين زين العابدين عليه السّلام ذو الثفنات، مى گفتند: چرا كه در مواضع سجده اش مانند پينه سر زانوهاى شتر پينه هايى ظاهر مى شد.

از سعيد بن جبير روايت شده كه نشان سجده در پيشانى مؤمنان اثر خاكى است كه بر روى پيشانى مى ماند.

ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ اين صفت عجيب آنها در تورات است، در اين جا مطلب را تمام كرده و مجددا شروع كرده است وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ و گويند، يعنى اين است مثل مؤمنان در هر دو كتاب تورات و انجيل آن گاه جمله را آغاز كرده و فرموده است: كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ مانند زراعتى است كه جوانه اش بيرون آمده است.

اشطا الزرع آن گاه گويند كه زراعت جوانه بزند و «شطأه» به فتح (طاء) نيز قرائت شده است.

فَآزَرَهُ از موازره به معناى معاونت و كمك است، از اخفش نقل شده كه افعل تفضيل است يعنى آن را محكمتر كرد و بيشتر به كمك و تقويتش پرداخت، و فاذره، نيز قرائت شده يعنى آن را محكم كرد پس استوار شد و از نازكى به ستبرى گراييد.

__________________________________________________

1- عن الحسن، بلغ من تشدّدهم على الكفّار انّهم كانوا يتحرّزون من ثيابهم ان يلزق بثيابهم و من ابدانهم ان تمسّ ابدانهم و بلغ من تراحمهم فيما بينهم ان كان لا يرى مؤمن مؤمنا الّا صافحه و عانقه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 81

فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ «سوق» جمع ساق

است يعنى بر روى ساقه اش ايستاد اين مثلى است كه خداوند براى آغاز كار اسلام و پيشرفت و گسترش آن زده است تا آنجا كه از ضعف به قوّت گراييد و كارش بالا گرفت.

يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ يعنى اين زراعت به گونه اى است كه كشاورزان خود را كه آن را كاشته اند شادمان و شگفت زده مى كند.

لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ اين جمله بيان علّت تشبيه مؤمنان به زراعت است كه مانند زراعت رشد مى كنند و در كامل شدن و تقويت يافتن و پشتيبانى يكديگر همانند زراعتند و مى تواند علّت براى آيه وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا، باشد زيرا آن گاه كه كافران شنيدند خداوند علاوه بر عزّتى كه در دنيا به مؤمنان مى دهد در آخرت ثوابهايى برايشان مهيّا كرده است، از آن به خشم آمدند يعنى خداوند به كسانى كه بر ايمان و عمل صالح پايدار بمانند وعده داده است كه گناهانشان را ببخشد و به آنها پاداش بسيار و نعمتهاى پايدار عطا فرمايد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 82

تا خود به سراغشان آيى براى آنها بهتر بود و خداوند غفور و رحيم است. (5)

در هر خطابى كه وارد مى شود مورد ندا قرار داد و فرمود:

لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ يعنى هر گاه پيامبر سخن بگويد و شما نيز سخن بگوييد لازم است كه صدايتان را از صداى آن حضرت بلندتر نكنيد.

وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ صداى خود را آن گونه كه بعضى از

__________________________________________________

1- عن ابن عباس لا تتكلّموا قبل ان يتكلّم رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و اذا سئل عن مسألة فلا تسبقوه بالجواب حتى يجيب اولا. [.....]

2- عن الحسن نزل فى قوم ذبحوا الاضحيّة قبل صلوة العيد فامرهم النّبي صلّى اللَّه عليه و آله بالاعادة.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 85

شما براى بعضى بلند مى كنيد براى آن حضرت بلند نكنيد و آيه دلالت دارد كه مسلمانان نهى شده اند از اين كه صداى خود را در محضر پيامبر بلند كنند به گونه اى كه در ميان خودشان عادت كرده بودند به اين معنى كه مراعات شكوه و جلال پيامبر را نكنند، و گويند معناى آيه اين است كه يا محمّد و يا أحمد نگوييد چنان كه بعضى از شما بعض ديگر را صدا مى زنيد بلكه او را با عظمت مورد خطاب قرار داده و يا رسول اللَّه بگوييد.

از ابن عباس روايت شده كه آيه در مورد ثابت بن قيس بن شماس نازل شده كه گوشش سنگين بود و با صداى بلند حرف مى زد و گاه پيامبر از صداى او اذيّت مى شد «1».

از انس روايت شده كه چون اين آيه نازل شد ثابت ناپديد شد. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به جستجوى او پرداخت پس جريان او را به عرض پيامبر رساندند حضرت او

را فرا خواند و از او راجع به ناپديد شدنش پرسيد ثابت عرض كرد اين آيه نازل شده و صداى من بلند است و ترسيدم كه عملم تباه شده باشد. پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: چنين نيست تو خوب زندگى مى كنى و خوب مى ميرى و اهل بهشتى «2».

أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ مفعول له است و معنايش اين است كه از بيم هدر رفتن اعمالتان خود را از آنچه نهى شديد باز داريد و مضاف اليه حذف شده است.

وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ و شما درك نمى كنيد كه اعمالتان هدر رفته است.

إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ كسانى كه در محضر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و براى تعظيم او

__________________________________________________

1- عن ابن عباس، نزلت فى ثابت بن قيس بن شماس و كان فى اذنه وقر و كان جهورى الصّوت فكان اذا كلّم رفع صوته و ربّما تأذى رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله بصوته.

2-

عن انس، لما نزلت الآية فقد ثابت فتفقّده رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله فأخبر بشانه فدعاه فسأله فقال يا رسول اللَّه لقد انزلت هذه الآية و انى رجل جهير الصوت فاخاف ان يكون عملى قد حبط فقال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله لست هناك، انّك تعيش بخير و تموت بخير و انّك من اهل الجنة.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 86

آهسته سخن مى گويند.

أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى خداى دلهايشان را آزموده و آن را براى تقوا خالص كرده است، گويند امتحن فلان لامر كذا (و جرّب)، فلانى در فلان كار مهارت يافته و در آن كوتاهى و تقصير نمى كند يا امتحان را بجاى معرفت نهاده چرا كه هر

چيزى با آزمودن ثابت مى شود و گويى فرموده است خدا دلهاى آنها را براى تقوا شناخته است و لام در للتقوى متعلّق به محذوف است چنان كه گويند انت لهذا الأمر يعنى براى اين كار هستى و مخصوص آن مى باشى شاعر مى گويد:

اعدّاء من لليعملات على الوجى

«1» «لام» با معمول خود (تقوى) بنا بر حال بودن منصوب است.

إِنَّ الَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ آنها كه تو را از پشت و جلو حجره ها صدا مى زنند، «من» در مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ، براى ابتداى غايت است و منظور از ندا خواندن و صدا زدن از همانجاست و حجره و بقعه، زمين سنگچين شده اى است كه ديوارى پيرامون آن باشد و از فعله به معناى مفعول است مانند غرفه و قبضه و مقصود حجره هاى زنان پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است روايت شده كه هيأت اعزامى بنى تميم در هنگام ظهر (نيمروز) به قصد ديدار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به مدينه آمدند در حالى كه حضرت خوابيده بود و فرياد زدند اى محمّد بيرون پيش ما بيا، پيامبر بيدار شد و بيرون آمد پس اين آيه نازل شد «2».

أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ خداوند جهل و سفاهت آنان را به خاطر اين عملشان تثبيت

__________________________________________________

1- مصراع دوم شعر اين است:

و اضياف بيت بيّتوا لنزول

، بعد از شما كسى براى فرياد رسى مركبهايى كه بسيار زحمت مى كشند و با سم سوده راه مى روند باقى نمانده است و پس از مرگ شما كسى نيست كه از مهمانانى كه به قصد استراحت به خانه شما وارد مى شوند پذيرايى كند.

2- روى انّ وفد بنى تميم اتوا رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله وقت

الظهيرة و هو راقد فنادوه يا محمّد اخرج الينا فاستيقظ فخرج فنزلت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 87

كرده است.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا مرفوع است و فاعل زيرا معنى اين است كه اگر صبر آنها ثابت مى شد، و صبر خويشتندارى از گرايش به خواهش است و در گفته عرب، صبروا عن كذا، مفعولش كه (نفس) است حذف شده است. صبرا (حبسى است كه بر زندانى سخت مى گيرند) از اين رو حبسى كه براى سوگند خوردن محبوس يا كشتن اوست صبر گفته اند.

حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ فايده «اليهم» اين است كه اگر پيامبر بيرون مى آمد و بيرون شدندش براى آن گروه نبود بر آنها لازم بود كه صبر كنند تا آگاه شوند كه بيرون آمدن پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله براى آنهاست.

لَكانَ خَيْراً لَهُمْ در فعل «كان» ضميرى مقدّر است و آن ضمير مصدر فعل مقدّر بعد از «لو» مى باشد يا ضمير مصدر (صبروا» است مانند گفته عرب من كذب كان شرّا له هر كس دروغ بگويد براى خودش بد است.

الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 88

را براى جمع آورى زكات به قبيله بنى المصطلق فرستاد اهل قبيله به استقبال او آمدند و چون ميان وليد و آن قبيله (قبل از اسلام) كينه

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 89

و دشمنى بوده است پنداشت كه تصميم كشتن او را دارند از اين رو به خدمت پيامبر برگشت و عرض كرد كه اين طايفه از دين برگشته و از پرداخت زكات سرباز زدند پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به خشم آمد و خواست با آنها بجنگد كه اين آيه نازل شد، نكره آوردن «فاسق» و «نبأ» در آيه معناى عام دارد و مقصود اين است كه هر فاسقى هر خبرى را برايتان آورد راست بودن يا دروغ بودن آن را بررسى كنيد و در جستجوى حقيقت باشيد و به گفته فاسق اعتماد نكنيد.

بعضى «فَتَبَيَّنُوا» را «فتثبّتوا» به معناى تحقيق كنيد، قرائت كرده اند و اين قرائت از حضرت باقر عليه السّلام روايت شده فرمود تثبيت و تبيّن از نظر معنى به يكديگر نزديكند و معناى هر دو توقّف كردن و در جستجوى حقيقت بر آمدن است «1».

أَنْ تُصِيبُوا مفعول له است يعنى مبادا ندانسته به قومى آسيب برسانيد.

بِجَهالَةٍ حال و به معناى افرادى است كه از حقيقت بى خبرند مانند آيه وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ «خدا احزاب كافر را با دلى پر از خشم بازگرداند» (احزاب/ 25).

فَتُصْبِحُوا يعنى از اين كه آنها را به خطا نسبت دهيد پشيمان شويد و پشيمانى نوعى اندوه است كه آدمى آرزو مى كند اى كاش اين كارى را كه موجب اندوه شد انجام نمى دادم.

لَوْ يُطِيعُكُمْ حال است براى يكى از دو حالت اعراب «كم» در «فيكم»، يكى

حالت رفع تقديرى «كم» است و ديگرى حالت ظاهرى «كم» كه «فى» حرف جرّ بر آن داخل شده است و معناى جمله اين است: پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در حالتى است كه بر شما تغيير دادن آن امر لازم است، يا شما در حالتى هستيد كه تغيير دادن آن امر بر شما واجب است، يعنى شما از پيامبر مى خواهيد كه در حوادث مانند يك مطيع و پيرو،

__________________________________________________

1-

عن الباقر عليه السّلام: و التثبّت و التبيّن متقاربان و هما التوقف و طلب الثبات و البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 90

از خواسته شما پيروى و اطاعت كند، و اگر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اين كار را بكند شما به هلاكت و گناه مى افتيد، اين آيه دلالت بر اين دارد كه بعضى از مؤمنان براى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تصديق گفته وليد و جنگ با بنى المصطلق را پسنديدند و نظير چنين ايرادهايى از آنها سر مى زد ولى تقوا بعضى از مؤمنان را از حسدورزى در اين موارد بدور مى داشت و خداوند آنها را استثنا كرده و فرموده است وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ يعنى خدا ايمان را محبوب بعضى از شما قرار داده است و آنها كسانى هستند كه خداوند دلهايشان را به تقوا آزموده است و منظور از اين كه خدا ايمان را محبوب و مكروه انسان قرار مى دهد آن است كه خداوند با موفّق ساختن انسان به ايمان انسان را كمك كرده و مورد لطف قرار مى دهد ولى ايمان آوردن عمل خود اوست چرا كه هر عاقلى مى داند كه هيچ كس با عملى كه ديگرى انجام دهد ستايش

نمى شود و اگر آيه را بر معناى ظاهرش حمل كنيم چنين نتيجه مى دهد كه خداى عزّ و جلّ مؤمنان را بر كارى كه ذات مقدسش انجام داده ستايش كرده است.

وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ كفر به معناى پوشاندن و پنهان داشتن و كفران نعمتهاى خدا با انكار كردن آنهاست و فسوق بيرون شدن از قصد ايمان و ارتكاب گناه است، و از حضرت باقر عليه السّلام روايت شده كه منظور از فسوق دروغ است، و عصيان به معناى معصيت است.

أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ آنان به كارهاى نيك هدايت يافته و در راه حق استوارند.

فَضْلًا در اعراب كلمه دو قول است: مفعول له است يا مصدرى است [مفعول مطلق ] كه از جنس فعل غير خودش است و فضل و نعمت به معناى نعمت دادن و بخشش است.

از ابن عباس روايت شده است كه گفت: پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله در حالى كه بر الاغى سوار بود در مجلس يكى از انصار توقّف كرد و الاغ آن حضرت سرگين انداخت عبد اللَّه بن ابىّ بينى خود را گرفت و به پيامبر گفت الاغت را ببر كه بوى بد آن ما را

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 91

آزار مى دهد، عبد اللَّه بن رواحه گفت: به خدا بوى الاغ پيامبر خدا از بوى تو بهتر است پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله از آنجا عبور كرد و پس از آن در ميانشان مشاجره ادامه يافت تا آنجا كه يكديگر را دشنام دادند و دو قبيله شان اوس و خزرج آمدند و با چوبدستيها به يكديگر زدند، پيامبر نزد آنها برگشت و ميانشان آشتى داد. پس اين آيه نازل شد و

حضرت آيه را بر آنان قرائت فرمود و با هم آشتى كردند «1».

(بغى) به معناى تجاوز و ستم است و (في ء) بازگشت است و به معناى سايه و غنيمت نيز آمده است چرا كه سايه بر مى گردد و غنيمت هم اموال كافران است كه به مسلمانان بر مى گردد.

فَإِنْ فاءَتْ اگر برگشت و توبه كرد و به فرمانبردارى خدا در آمد پس در ميان آن طايفه به عدالت صلح برقرار كنيد.

وَ أَقْسِطُوا عدالت كنيد.

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ خداوند عادلان را دوست مى دارد.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ مؤمنان برادران دينى هستند.

فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ در ميان دو شخصى كه نزاع و خصومت كردند آشتى برقرار كنيد يعنى ظالم را از ستم به مظلوم بازداريد و مظلوم را يارى كنيد.

در حديث است كه مسلمان برادر مسلمان است به او ستم نمى كند و او را نيش نمى زند «2».

بعضى گفته اند مقصود از اخوين دو قبيله اوس و خزرج است.

__________________________________________________

1-

عن ابن عباس، قال وقف رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله على مجلس بعض الانصار و هو على حمار فراث الحمار فامسك عبد اللَّه بن ابىّ بأنفه فقال خلّ حمارك فقد آذانا نتنه فقال عبد اللَّه بن رواحه و اللَّه لحمار رسول اللَّه اطيب ريحا منك و مضى رسول اللَّه و طال الخوض بينهما حتى استبّا و جاء قوماهما الاوس و الخزرج فتجالدوا بالعصى فرجع اليهم رسول اللَّه فاصلح بينهم فنزلت و قرأها عليهم.

2- و

فى الحديث، المسلم اخو المسلم لا يظلمه و لا يسلمه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 92

بعضى بجاى اخويكم، اخوتكم، به صورت جمع قرائت كرده اند.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ زيرا اگر صلح برقرار كنيد تقوا شما را به پيوند با هم و مهربانى وا

مى دارد در اين صورت رحمت خدا به شما مى رسد و مشمول رأفت خدا مى شويد.

برادر مرده خود را بخورد؟ (به يقين) همه شما از اين امر كراهت داريد، تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند توبه پذير و مهربان است. (12)

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، و تيره ها و قبيله ها قرار داديم، تا يكديگر را بشناسيد، ولى گرامى ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست، خداوند دانا و خبير است. (13)

عربهاى باديه نشين گفتند: ايمان آورده ايم، بگو ايمان نياورده ايد ولى بگوييد اسلام آورده ايم، امّا هنوز ايمان وارد قلب شما نشده است! و اگر از خدا و رسولش اطاعت كنيد پاداش اعمال شما را بطور كامل مى دهد، خداوند غفور و رحيم است. (14)

سالم و بى عيب است پاكدل تر و پرهيزگارتر باشد در نتيجه شخصى را كوچك شمرده كه خدايش بزرگ شمرده است.

وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ بعضى از شما بر بعضى طعنه نزنيد و نظير آن است آيه: وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ «خودكشى نكنيد» (نساء/ 29). چرا كه مؤمنان مانند يك نفس اند يعنى نفس خود را از طعنه زدن و عيب گرفتن حفظ كنيد و شما را نمى رسد كه ديگران را كه به دين شما نيستند سرزنش كنيد.

دو حديث است كه عيب شخص فاجر را نقل كنيد تا مردم از او بپرهيزند.

وَ لا تَلْمِزُوا طعنه زدن و عيبجويى در حضور شخص را «لمز» و عيبجويى در غياب شخص را «همز» مى گويند. و گفته شده عيبجويى با زبان و چشم و اشاره «لمز» و عيبجويى با زبان «همز» است.

وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ يكديگر را به القاب (بد و زشت) نخوانيد، باب تفاعل از نبز است و قول عرب كه بنو فلان يتنابزون و يتنازبون، هر دو به يك معنى است و لقب دادنى كه مورد نهى واقع شده آن است كه اگر شخص به آن لقب خوانده شود بدش بيايد چون نوعى عيب و نكوهش براى اوست امّا لقبى كه شخص دوست دارد و موجب زينت اوست اشكالى ندارد. در حديث است كه يكى از حقوق مؤمن بر برادر دينى خود اين است كه او را به اسمى صدا بزند كه محبوبترين اسمها در نزد اوست «1».

از ابن عباس روايت شده كه امّ سلمه يك تكه پارچه كتان سفيد به كمر خود بسته بود كه دو طرف آن از پشت سرش آويزان بود و هنگام راه رفتن به زمين كشيده

مى شد، عايشه به حفصه گفت: ببين چه چيز را پشت سر خود مى كشد گويى زبان

__________________________________________________

1- و

فى الحديث، من حقّ المؤمن على اخيه ان يسمّيه بأحبّ اسمائه اليه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 95

سگ آويزان شده است؟! ريشخند عايشه به امّ سلمه اين بود و گويند عايشه امّ سلمه را به قد كوتاهى سرزنش كرد و با دست خود به اين مطلب اشاره كرد، و گويند:

صفيّه دختر حىّ گريان به خدمت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آمد و گفت: عايشه مرا سرزنش مى كند و مى گويد اى يهودى دختر دو يهودى پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله به صفيّه فرمود: چرا نگفتى پدرم هارون و عمويم موسى و شوهرم محمّد است پس آيه نازل شد «1». بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ اسم در اين جا به معناى نام بردن است و از قول عرب گرفته شده كه مى گويد: طار اسمه فى الناس بالكرم او باللؤم، يعنى در ميان مردم (به بخشندگى يا فرومايگى) شهرت يافته و در حقيقت ميان مردم بلند آوازه شده است و گويى خداوند فرموده است: آن نام خوبى كه براى مؤمنان مشهور شده، بد است كه به سبب مرتكب شدن اين گناهان به گناه و بدنامى ذكر شوند.

بَعْدَ الْإِيمانِ در اين جمله سه احتمال وجود دارد:

الف: جمع ميان ايمان و فسق را زشت مى شمارد چنان كه گويند: كار زشتى است كه انسان پس از پيرى كار بچگى بكند.

ب: بد است كه شخص بعد از ايمان آوردنش به فسق ياد شود و مشهور گردد چرا كه مسلمانان به كسانى از يهود كه مسلمان مى شدند مى گفتند: اى يهودى و اى فاسق و از اين

كار منع شدند و با توجّه به اين تفسير، جمله متعلّق به نهى از تنابز (ياد كردن به لقب بد) است.

ج: اين كه مؤمن با انجام دادن عمل فسق، غير مؤمن شود (و اين بد انتخابى است) چنان كه به تاجرى كه از تجارت به كشاورزى روى آورده مى گويى: حرفه كشاورزى پس از شغل تجارت بد حرفه اى است «2».

__________________________________________________

1- حديث طولانى است، اصل آن در ص 458، جوامع الجامع، چاپ سنگى آمده است- م.

2- جمله بئست الحرفة الفلاحة بعد التجارة، عينا از تفسير كشاف، ج 4، ص 371، نقل شده و شايد مؤلف نظرش در خوبى و بدى به قضاوت عرف و توده مردم بوده كه تجارت را بهتر از فلاحت و كشاورزى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 96

اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ «ظن» به معناى گمان بد بردن به نيكوكاران است عرب جنّبه الشرّ وقتى مى گويد كه شخص بدى را از خود دور ساخته و در حقيقت شرّ را كنارى گذاشته باشد و به دو مفعول متعدّى مى شود و مطاوعه آن اجتنب الشرّ، است و به يك مفعول متعدى شده است.

إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ يعنى بعضى گمانها گناهى است كه موجب كيفر مى شود.

وَ لا تَجَسَّسُوا «تجسّس» با (جيم) و با (حا) به يك معنى است، با (جيم) باب تفعّل از «جسّ» است چنان كه «تلبّس» به معناى پى در پى خواستن و از «لبس» است و با (حاء) به معناى كاوش كردن براى رسيدن به چيزى است و از «حسّ» گرفته شده و چون «جسّ» با (جيم) و با (حاء) از نظر معنى به يكديگر نزديكند به نيروهاى ادراكى انسان حواس با (جيم) و با (حاء)

گفته اند و مقصود آيه منع از جستجوى عيبهاى مسلمانان است.

وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً عرب غابه و اغتابه، گويد مانند غاله و اغتاله، و غيبت از اغتياب است مانند غيله كه از اغتيال است و آن بدگويى در غياب شخص است. از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله درباره غيبت سؤال شد فرمود: غيبت آن است كه برادرت را به چيزى ياد كنى كه بدش بيايد اگر آنچه مى گويى در او باشد او را غيبت كرده اى و اگر در او نباشد به او بهتان زده اى.

أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ [در آيه مورد بحث ] آنچه از آبروى شخص غيبت شده به غيبت كننده مى رسد به بدترين و زشت ترين صورت تجسّم يافته و به تصوير كشيده شده است.

از قتاده روايت شده همانطور كه اگر مردارى كرم افتاده بيابى خوردنش برايت

__________________________________________________

شمرده اند در صورتى كه در اسلام از كشاورزى بيش از تجارت ستايش شده است و در تجارت احتمال معصيت و گناه بيشتر از كشاورزى است- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 97

ناخوشايند است بايد خوردن گوشت برادرت در حالى كه زنده است برايت ناخوشايند باشد.

مَيْتاً حال براى «لَحْمَ أَخِيهِ» يا براى «اخ» است و منصوب مى باشد، و چون خداوند مقرّر داشته كه هيچكس دوست ندارد مردار برادرش را بخورد در ادامه سخنش فرموده «فَكَرِهْتُمُوهُ» يعنى با لزوم اقرار به زشتى اين كار و نفرت طبع شما از آن بر شما ثابت شده كه خوردن مردار برادرتان را ناخوشايند بدانيد و غيبت را كه نظير خوردن گوشت مردار برادر دينى است زشت بشماريد.

پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله او را نزد اسامة بن زيد فرستاد كه انباردار رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود اسامه گفت طعامى نداريم سلمان نزد ابو بكر و عمر برگشت آن دو گفتند اسامه بخل ورزيد و اگر سلمان را به چاه سميحه مى فرستاديم آبش خشك مى شد آن گاه خدمت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله رفتند، پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به آن دو فرمود: چه شده است كه در دهنهايتان گوشت تازه مى بينم عرض كردند اى رسول خدا ما امروز گوشت نخورده ايم فرمود گوشت سلمان و اسامه را خورديد پس اين آيه نازل شد «1».

وَ اتَّقُوا اللَّهَ با ترك آنچه به پرهيز از آن مأمور شده ايد و پشيمانى بر آنچه در اين مورد از شما سرزده است تقواى الهى پيشه كنيد.

إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ خدا توبه شما را قبول مى كنيد.

إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى شما را از آدم و حوّا آفريديم و گفته شده: ما شما را از يك پدر و مادر آفريديم پس هيچ يك از شما نيستيد مگر اين كه به جايى وابسته ايد كه ديگرى وابسته است (به يك پدر و مادر منسوبيد) بنا بر اين دليلى براى

__________________________________________________

1- به تفسير جوامع الجامع، چاپ سنگى، ص 459 رجوع كنيد- م. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 98

فخر فروشى و برترى جويى در تبار وجود ندارد.

وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً «شعوب» جمع شعب و نخستين طبقه از طبقات ششگانه مانند مضر و ربيعه است.

وَ قَبائِلَ قبيله كمتر از شعوب است مانند بكر بن ربيعه و تميم بن مضر و عماره كمتر از قبيله است پس از آن بطن و بعد از

بطن فخذ، و بعد فصيله است.

لِتَعارَفُوا يعنى «ليتعارفوا» بعضى از شما بعض ديگر را به وسيله نسب و پدر و قومش بشناسد نه براى اين كه به پدران و اجداد خود بر يكديگر فخر فروشى كنيد و مدّعى برترى و تفاوت شويد آن گاه خداوند سبحان خصلتى را بيان فرموده كه آدمى با آن كرامت و شرافت به دست مى آورد و فرموده است: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ يعنى بلند مرتبه ترين شما در پيشگاه خدا و آن كه ثوابش بيشتر از همه است كسى است كه بيشتر از گناهان بپرهيزد و بيشتر از خدا اطاعت كند.

قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا ايمان تصديقى است كه همراه با آرامش نفس و اعتماد باشد و اسلام اين است كه با اظهار شهادتين وارد اسلام شود و با مؤمنان پيكار نكند، مگر گفتار خداوند را نمى بينيد كه مى فرمايد: وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ خداوند كلمه «لَمْ تُؤْمِنُوا» را بجاى (كذبتم) دروغ مى گوييد گذاشته است چون أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ، كه صفت مخلصان است به دلالت كنايى بر دروغگو بودن آنها دلالت مى كند.

وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا خداوند و لكن اسلمتم، نفرمود تا معناى ادّعا و پندار را برساند چنان كه گفتارشان آمنّا بر اين معنى دلالت دارد همچنين است «لا يلتكم» يعنى چيزى از ثواب اعمالتان نمى كاهد و به شما ستم روا نمى دارد. عرب، الته حقّه يألته التا و لاته يليته، را به يك معنى استعمال مى كند.

لا يَلِتْكُمْ «لا يألتكم» نيز قرائت شده و دو لغت است.

از ابن عباس روايت است كه جمعى از (طايفه) بنى اسد در سالهاى قحطى وارد

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 99

مدينه شدند و (به اميد كمك

گرفتن از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله) شهادتين گفتند، نرخها در بازار مدينه مرتّب گران مى شد و هر صبح و شام خدمت رسول خدا شرفياب شده مى گفتند: عربها بر مركبهايشان سوار شدند و با تو پيكار كردند امّا ما با زن و فرزندان به خدمت شما آمديم و هيچ گاه با شما سر جنگ نداشتيم و مقصودشان از اين سخنان منّت نهادن بر رسول خدا بود، پس اين آيه مورد بحث به آن مناسبت نازل شد «1».

خدا بر دلهاى شما احاطه دارد و از اعتقاد شما آگاه است و به خبر دادن شما نيازى ندارد چرا كه خدا عالم با لذات است و همه چيز را مى داند و احتياج به خبر دادن و اعلام ندارد.

يَمُنُّونَ عَلَيْكَ منّ عليه بيد، گويند هر گاه به كسى نيكى كند و بخششى را كه بر او كرده برشمارد، يعنى سخنى را كه به حق بايد اسلام ناميد نه ايمان، ايمان مشماريد، بلكه خداوند بر شما منّت دارد كه با توفيق خود شما را كمك كرده و چنان كه خود مدّعى هستيد شما را به سوى ايمان هدايت فرموده و موفّق ساخته است و اين در صورتى است كه ادّعاى شما درست باشد و حال آن كه شما چيزى را ادّعا مى كنيد كه خداوند علم به خلاف آن دارد. در اين كه اسلام به ضمير «كم» [اين گروه ] نسبت داده شد و «اسلامكم» فرموده و ايمان به حالت غير اضافه آمده است نكته اى است كه هر كس دقّت كند در مى يابد و جواب شرط «إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» به سبب دلالت جمله قبل حذف شده است و تقدير اين است كه اگر شما كه مدّعى ايمان هستيد

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 101

راست مى گوييد خدا بر شما منّت دارد.

بِما تَعْمَلُونَ با «تاء» و «ياء» هر دو قرائت شده است و اشاره به اين مطلب دارد كه آنها در ادّعاى ايمانشان راستگو نيستند يعنى چيزى از اسرار شما بر خدا پوشيده نيست بنا بر اين چگونه از راستگويى و دروغگويى شما آگاه نمى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 102

فقط يك آيه اش مدنى است.

آن را بنا كرده ايم؟ و چگونه به وسيله ستارگان زينت بخشيده ايم و هيچ شكاف و ناموزونى در آن نيست!. (6)

و زمين را گسترش داديم و در آن كوه هاى عظيمى افكنديم، و از هر نوع گياه بهجت انگيز رويانديم. (7)

تا وسيله بينايى و بيدارى براى هر بنده توبه كارى باشد. (8)

و از آسمان آبى پر بركت فرستاديم و به وسيله آن باغها و دانه هايى را كه درو مى كنند رويانديم. (9)

و نخلهاى بلند قامت كه ميوه هاى متراكم دارند. (10)

همه آنها به منظور بخشيدن روزى به بندگان است، و به وسيله باران زمين مرده را زنده كرديم، آرى زنده شدن مردگان نيز همين گونه است. (11)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 104

كه مى ميريم و خاك مى شويم زنده شده و بر مى گرديم اين برگشتن دور به نظر مى رسد و قابل قبول نيست چنان كه مى گوييد: هذا قول بعيد- يعنى اين گفتار دور از ذهن و عادت است.

قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ اين آيه بعيد شمردن آنها در مورد بازگشت قيامت را ردّ مى كند، يعنى مى دانيم كه زمين گوشتهاى بدن آنها را مى خورد و استخوانهايشان را فرسوده مى كند بنا بر اين، زنده كردن و برگرداندن آنها براى ما دشوار نيست از سدّى روايت شده كه منظور از ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ، تعداد كسانى است كه از آنها مى ميرند و در خاك دفن مى شوند.

وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ ما كتابى داريم كه از كهنگى و فرسودگى محفوظ است و آن كتاب حافظان اعمال است كه آنها را مى نويسند، يا آنچه در آن كتاب نوشته شده و به امانت نهاده حفظ مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 105

بَلْ كَذَّبُوا اعراضى است كه پس از اعراض اوّل بَلْ عَجِبُوا، آمده تا دلالت كند كه كافران كارى كرده اند كه از تعجّبشان بر زنده شدن در قيامت زشت تر است و آن تكذيب نبوّت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است كه به وسيله معجزات تأييد شده است.

فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَرِيجٍ آنان در اين مورد سردرگم و پريشانند، گويند مرج الخاتم فى اصبعه و خرج، انگشتر را در انگشتر خود كرد و بيرون آورد، گاه مى گويند محمّد صلّى اللَّه عليه و آله ديوانه است و گاه مى گويند جادوگر است و گاه مى گويند شاعر است.

أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ آيا هنگامى كه به زنده شدن پس از مرگ كفر ورزيدند به نشانه هاى قدرت خدا

در بناى آسمان با همه عظمت و نظم عالى آن نينديشيدند.

كَيْفَ بَنَيْناها چگونه آن آسمانها را بدون داشتن ستون و تكيه گاهى بنا كرده ايم.

وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ يعنى آسمان داراى شكاف و فاصله اى نيست مانند گفته خداوند هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ «آيا هيچ شكاف و خللى مشاهده مى كنى؟» (ملك/ 3).

وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها زمين را گسترش داديم و در آن كوه هايى ثابت نهاديم، وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ از هر صنفى كه خوش منظر است رويانديم.

تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ تا بدان وسيله امر دين روشن شود و براى هر بنده اى كه به خدا روى مى آورد و در آفرينش بى نظيرش مى انديشد يادآورى باشد.

ماءً مُبارَكاً يعنى از آسمان بارانى پر منفعت و بركت فرو فرستاديم.

فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ و به وسيله آن باغهايى پر از درخت كه ميوه هاى گوناگون دارد رويانديم. و حبّ الحصيد و هر دانه اى كه قابل درو شدن است مانند گندم و جو و ديگر حبوبات را رويانيديم و با اين باران درختان خرماى بلند رويانديم.

لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ اين درختان خرماى بلند شاخه هايى دارند كه بر روى هم افتاده اند و بسيار خرما دارد.

رِزْقاً لِلْعِبادِ «رزقا» مفعول له است و اصلش انبتناها لنرزقهم است يعنى آنها را

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 106

رويانديم تا به شما روزى دهيم، و ممن است مصدر انبتنا باشد چون انبات (روياندن) به معناى رزق و روزى دادن است.

كَذلِكَ الْخُرُوجُ يعنى همان طور كه با آب اين زمينهاى مرده را كه چيزى در آن نمى روييد زنده كرديم شما نيز پس از مردن از قبرها زنده بيرون مى شويد.

«كاف» در «كذلك» محلّا مرفوع است و رفع آن بنا بر ابتدائيّت

است.

فرا مى رسد (و به انسان گفته مى شود) اين همان چيزى است كه از آن مى گريختى. (19)

و در صور دميده مى شود، آن روز، روز تحقّق وعده وحشتناك است. (20)

أَقْرَبُ إِلَيْهِ مقصود اين است كه علم خدا به هر چيزى نزديك است و به همه حالات تعلّق مى گيرد تا آنجا كه هيچ حالتى بر ذات حق پوشيده نمى ماند و گويى ذات پروردگار به آن نزديك است و حبل الوريد مثلى براى بسيار نزديك بودن است چنان كه گفته اند هو منّى معقد الإزار، او بسيار به من نزديك است، منظور از «حبل» رگ است و وريدان دو رگى است كه متّصل به گردن است و در جلو آن قرار دارد و به رگ و تين (قلب) پيوسته است كه از سر به آن مى رسد.

إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ «إذ» منصوب به «اقرب» است و معنى اين است كه خداى سبحان آنچه را به نفس خطور كند مى داند و از هر چيز نزديك به انسان نزديكتر است آن گاه كه دو ملك ضبط كننده گفته هاى او را ضبط مى كنند، و اين اعلان بى نيازى خداوند از ضبط دو فرشته است چرا كه او از پوشيده ترين امور آگاه است و گماشتن دو فرشته بر انسان براى ضبط گفتار نشان لطف الهى است كه آنها را از كارهاى زشت باز دارد و به انجام عبادات مايل سازد، و «تلقّى تلقّن» و «قعيد قاعد» است مانند جليس كه «جالس» است معناى آيه اين است كه فرشتگان دريافت دارنده اعمال در سمت راست و چپ نشسته اند و «قعيد» كه پس از «عن اليمين» بوده حذف شده چون قعيد دوم بر آن دلالت مى كند مانند گفته شاعر:

رمانى بأمر كنت منه و والدى بريّا و من حول الطّوى رمانى «2»

ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ انسان هيچ كلامى را نمى گويد مگر اين كه ملكى نزد اوست

__________________________________________________

1- هر

گاه نفس، تو را از كارى خبر دهد و تو او را از آن كار خبر دهى (هر گاه نفس تو را وسوسه كرد) تصديقش مكن كه اگر او را تصديق كنى تو را در (دام) آرزو مى افكند.

2- مرا به كارى متّهم ساخت كه من و پدرم از آن منزّه و دور بوديم و از ...، در اين شعر «بريّا» بعد از (كُنْتَ مِنْهُ) حذف شده چون (بريّا) در مصراع دوّم بر آن دلالت مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 109

كه عمل او را مراقبت مى كند و با او حاضر است. از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده است كه فرشته نويسنده حسنات در سمت راست انسان و نويسنده گناهان در سمت چپ اوست و فرشته مأمور سمت راست بر فرشته سمت چپ فرمانروايى دارد، بنا بر اين هر گاه ثوابى كند فرشته سمت راست ده ثواب مى نويسد و هر گاه انسان گناهى مرتكب شود فرشته سمت راست به فرشته سمت چپ مى گويد هفت ساعت او را مهلت بده شايد تسبيح و استغفار كند «1».

وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ مراد سختى جان كندن است كه انسان را مدهوش كرده و بر عقلش چيره مى شود.

بِالْحَقِّ «باء» در اين كلمه براى تعديه است، يعنى سختى مرگ، حقيقت را كه سعادت يا شقاوت است آورد و گفته شده: حقيقتى (مرگى) را آورده كه انسان براى آن آفريده شده است. و ممكن است «باء» در «بالحق» مانند «باء» در گفتار خداوند تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ باشد يعنى آمد در حالى كه به حقيقت امر مشتبه شده يا به حكمت و غرض صحيح مشتبه شده است.

اين آيه و جاءت سكرة الحقّ بالموت

نيز قرائت شده است و اين قرائت از ائمه شيعه عليهم السّلام روايت شده و «سكرة» به «حق» اضافه شده است تا دلالت كند كه سختى جان كندن براى انسان مقدّر شده و در آن حكمتى است و «باء» در «بالموت» براى تعديه است چرا كه سختى جان كندن به سبب رفتن روح است يا براى اين كه در پى آن مرگ هست و گويى سختى جان كندن مرگ را مى آورد. و ممكن است به اين معنى باشد كه سختى جان دادن آمد در حالى كه مرگ را به همراه دارد و گفته شده:

«سكرة الحق» به معناى سكرة اللَّه، است و «سكرة» براى تعظيم و اهميّت دادن به آن

__________________________________________________

1-

عن النبى صلّى اللَّه عليه و آله: كاتب الحسنات على يمين الرجل و كاتب السيّئات على يساره و صاحب اليمين امير على صاحب الشمال فاذا عمل حسنة كتبها ملك اليمين عشرا و اذا عمل سيّئة قال صاحب اليمين لصاحب الشمال دعه سبع ساعات لعلّه يسبّح او يستغفر.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 110

و سختى جان كندن به حق اضافه شده است.

ذلِكَ در مشار اليه «ذلك» دو قول است:

1- اشاره به مرگ باشد و مخاطب، از باب التفات انسانى باشد كه در گفتار خداوند، وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ آمده است.

2- اشاره به حق باشد و مخاطب شخص فاجر.

تَحِيدُ يعنى مى گريزد.

ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ «ذلك» اشاره به مصدر «نفخ» است يعنى زمان آن دميدن روز ترساندن است و مضاف «نفخ» حذف شده است.

عَتِيدٌ (23) أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ (24) مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ (25)

الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ (26) قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ (27) قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ (28) ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ (29) يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ (30)

وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ (31) هذا ما تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ (32) مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ (33) ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ (34) لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ (35)

ناپذير است، و من هرگز به بندگانم ستم نخواهم كرد. (29)

به خاطر بياوريد روزى را كه به جهنّم مى گوييم آيا پر شده اى؟ و او مى گويد آيا افزون بر اين هم وجود دارد؟! (30)

(در آن روز) بهشت به پرهيزگاران نزديك مى شود، و فاصله اى از آنها ندارد! (31)

اين چيزى است كه به شما وعده داده مى شود و براى كسانى است كه به سوى خدا باز مى گردند، و پيمانها و احكام او را حفظ مى كنند. (32)

آن كس كه از خداوند رحمان در نهان بترسد، و با قلبى پشيمان در محضر او حاضر شود. (33)

(به آنها مى گويند) به سلامت وارد بهشت شويد، امروز روز جاودانى است. (34)

هر چه بخواهند در آن جا براى آنها هست و نزد ما نعمتهاى اضافى ديگرى است (كه به فكر هيچ كس نمى رسد). (35)

شده و در گفتار خداى سبحان آمده است نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ «شيطانى را به سراغ او مى فرستيم و همواره قرين او باشد» (زخرف/ 36) گفته شده: «قرين» فرشته اى است كه شاهد اعمال انسان است و اين مطلب از ائمه معصومين عليهم السّلام روايت شده است.

هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ اگر مقصود از «قرين» شيطان باشد معناى آيه اين است كه اين عذابى است كه در نزد من حاضر است و آن را با گمراه ساختنم براى جهنّم فراهم كرده ام. و اگر مقصود از قرين فرشته باشد به اين معناست كه اين حساب اوست كه نزد من در پرونده او حاضر است آن فرشته به خداوند عرض مى كند: اعمال او در اين پرونده نزد من حاضر است چرا كه مرا بر او گماشته اى.

«ما» موصوف و «عتيد» صفت آن است و اگر «ما» را صفت قرار دهيم «عتيد» بدل يا خبر بعد از خبر يا خبر مبتداى محذوف است.

أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ در اين جمله چند قول است:

1- خطابى است از سوى خدا به دو فرشته سوق دهنده و شاهد.

2- خطاب به يك فرشته باشد به اين اعتبار كه مثنّى بودن فاعل را به منزله مثنّى بودن فعل قرار دهيم و گويى گفته شده «الق- الق».

3- عربها بيشتر در سفرها همراهى دارند كه با خود او دو نفر مى شوند از اين رو بيشتر بر زبانشان خطاب به تثنيه رايج است و مى گويند: يا صاحبىّ و خليلىّ وقفا، اى دو يار و دوست من (و) بايستيد تا آن جا كه در خطاب به يك نفر از تثنيه استفاده مى كنند چنان كه از حجّاج نقل شده كه مى گفت:

يا حرّسى اضربا عنقه «و اضربا به صورت مثنى براى حرّس كه جمع است آورده شده»

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 113

4- الف در «القيا» بدل از نون خفيفه براى تأكيد باشد «و اصل آن (القين) بوده» و وصل در حكم وقف قرار گرفته و نون به الف تبديل شده است.

از ابو سعيد خدرى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه فرمود: هر گاه روز قيامت شود خدا به من و على مى فرمايد: هر كس دشمن شماست در آتش بيفكنيد و هر كس دوست شماست وارد بهشت كنيد و اين است (معناى) گفتار خداوند: أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ «1».

«عَنِيدٍ» به معناى معاند و متمايل از حق است كه به خاندان خودش تجاوز و ستم مى كند.

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ بسيار حقوق مال را منع مى كند يا بسيار از كار خير منع مى كند كه به مستحقّ آن نرسد و ميان خير و مستحق خير حايل و مانع مى شود.

گويند: اين آيه درباره وليد بن مغيره نازل شد زمانى كه برادر زادگانش در مورد مسلمان شدن با او مشورت كردند پس مغيره آنها را از مسلمان شدن منع كرد.

مُعْتَدٍ ستمگرى كه از حق تجاوز كرده و در وجود خدا و دين او دچار ترديد شده است. بعضى گفته اند: منظور از «معتد» شخص متّهم است كه با انجام كارهايى مورد سوء ظنّ واقع مى شود مانند شخص مورد نكوهش كه به خاطر انجام كارهايى مورد ملامت قرار مى گيرد.

الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ در اعراب «الَّذِي جَعَلَ» دو احتمال هست: 1- مبتداست و معناى شرط در آن نهفته است «فألقياه» خبر مبتداست 2- الّذى جعل بدل از

كلّ كفّار باشد «فألقياه» براى تأكيد تكرار شده باشد.

قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ شيطان گويد: پروردگارا من او را طغيانگر قرار ندادم

__________________________________________________

1-

عن ابى سعيد الخدرى عن النّبي صلّى اللَّه عليه و آله قال: إذا كان يوم القيامة يقول اللَّه لى و لعلىّ القيا فى النار من ابغضكما و ادخلا الجنة من احبّكما و ذلك قوله عزّ اسمه، القيا فى جهنم كل كفّار عنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 114

ولى او خود طغيان كرده و گمراهى را بر عدالت انتخاب كرده است، مانند اين گفته خداوند: وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي «من بر شما تسلّطى نداشتم جز اين كه دعوتتان كردم و شما پذيرفتيد». (ابراهيم/ 22) قال يعنى خداوند به آنها مى فرمايد:

لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ در آخرت در پيشگاه من بعضى از شما با بعضى دشمنى نورزيد چرا كه در خصومت شما با هم فايده اى نيست در حالى كه من پيشتر به زبان پيامبرانم شما را بيم داده بودم.

ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ آن گاه فرمود: انتظار نداشته باشيد كه گفتار و تهديد خود را در مورد تكذيب پيامبرانم و مخالفت فرمانم تغيير دهم و فرمان ديگرى صادر كنم.

وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ در كيفرى كه مى دهم به بندگانم ستم روا نمى دارم ولى آنها با انجام كارهاى زشت به خودشان ستم مى كنند. «باء» در «بالوعيد» زايده است نظير قول خداوند: وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ «خود را به دست خود به هلاكت نيفكنيد» (بقره/ 195). و اگر قدّم به معناى تقدّم باشد «باء» براى تعديه است و جمله، وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ به جاى حال از «لا تختصموا» مى باشد و به اين

معنى است كه:

شما قبول داريد كه من پيشتر شما را وعده عذاب داده ام.

يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ نقول با «نون» و «ياء» هر دو قرائت شده است و «يوم» منصوب به «ظلّام» يا منصوب به «نفخ» است و سؤال و جواب جهنّم از باب تخييل است و هدف به تصوير كشيدن معنى در دل است كه دو معنى دارد:

1- جهنّم با همه دامنه دار بودنش پر مى شود تا آن جا كه بر پرى آن چيزى افزوده نمى شود.

2- جهنّم آن اندازه وسعت دارد كه در عين داخل شدن افراد جاى اضافى براى ورود ديگران دارد. «مزيد» مصدر است مانند مجيد يا اسم مفعول است مانند مبيع.

غَيْرَ بَعِيدٍ منصوب است بنا بر ظرف بودن، يعنى جايى كه دور نيست، يا منصوب

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 115

است بنا بر اين كه حال باشد و دليل مذكّر آمدنش اين است كه بر وزن مصدر است و در صفت آوردن براى مصدرها مذكّر و مؤنّث يكسان است، يا موصوف حذف شده و در اصل شيئا غير بعيد، و به معناى تأكيد است چنان كه مى گويى: هو قريب غير بعيد، آن نزديك است و دور نيست.

هذا ما تُوعَدُونَ جمله معترضه است.

لِكُلِّ أَوَّابٍ بدل از متّقين است و حرف جرّ تكرار شده است.

هذا اشاره به ثواب يا به مصدر «ازلفت» است.

أَوَّابٍ كسى است كه بسيار توبه مى كند و به بندگى خدا بر مى گردد.

حفيظ كسى است كه حدود الهى را حفظ مى كند.

مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ بدل بعد از بدل و تابع براى كلّ است و مى تواند بدل از موصوف «اوّاب» و «حفيظ» باشد ولى نمى تواند در حكم «اوّاب» و «حفيظ» باشد چون براى «من» موصول صفت

آورده نمى شود و هيچ يك از موصولها جز الّذي موصوف واقع نمى شود، و ممكن است مبتدا باشد و خبرش را يقال لهم ادخلوها بسلام، بگيريم چرا كه «من» در حكم جمع است.

بِالْغَيْبِ در اعراب اين كلمه سه قول است:

1- حال از مفعول [مقدّر] كه (خشية) است باشد يعنى از خدا بترسد در حالى كه غايب است.

2- صفت براى مصدر «خشية» باشد يعنى از خدا مى ترسد ترسيدنى كه همراه با غايب بودن است تا آن جا كه از عقاب او مى ترسد در حالى كه غايب است.

3- حال براى فاعل باشد يعنى در حالى كه او در خلوت است و هيچ كس او را نمى بيند.

وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ با قلبى كه به بندگى خدا روى آورده، وارد آخرت مى شود.

ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمنين به آنان گفته مى شود وارد بهشت شويد در حالى كه از

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 116

عذاب در امانيد، يا در حالى كه خدا و فرشتگان بر شما سلام مى كنند.

ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ آن روز روزى است كه جاودانگى [در بهشت ماندن ] مقدّر شده است مانند ادخلوها خالدين، يعنى وارد بهشت شويد در حالى كه هميشه ماندن مقدّر شده است.

لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها هر چه اراده كنند و از انواع نعمتها كه در بهشت بخواهند در اختيارشان است.

وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ بلكه بيش از آنچه بخواهند در نزد ما برايشان وجود دارد از نعمتهايى كه به دلشان خطور نكرده است يا بيش از مقدارى كه استحقاق دارند.

(37) وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ (38) فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ (39) وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ (40)

وَ اسْتَمِعْ يَوْمَ يُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ (41) يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ (42) إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ وَ إِلَيْنَا الْمَصِيرُ (43) يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنا يَسِيرٌ (44) نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخافُ وَعِيدِ (45)

زمين از روى آنها شكافته مى شود و بسرعت (از قبرها) خارج مى شوند، و اين جمع كردن براى ما آسان است. (44)

ما به آنچه آنها مى گويند آگاهتريم و تو مأمور به مجبور ساختن آنها نيستى، بنا بر اين به وسيله قرآن كسانى را كه از عذاب من مى ترسند متذكّر ساز. (45)

كه شاهد و حاضر و هوشيار باشد زيرا كسى كه ذهنش حاضر نيست مانند شخص غايب است «2»، يا در حالى كه او مؤمن و شاهد صحّت آن است و اين كه وحى الهى است.

لُغُوبٍ به معناى ملال و خستگى است خداوند در اين آيه يهوديان را تكذيب كرده كه گفتند خداوند در روز شنبه پس از آفرينش جهان استراحت كرده است.

فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ بر گفتار مشركان در مورد انكار بعثت و تكذيبت صبر كن تا خدا گشايشى بدهد.

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ تسبيح، هم بر معناى ظاهرش و هم بر نماز حمل مى شود بنا بر اين نماز پيش از طلوع خورشيد نماز صبح و پيش از غروب نماز ظهر و عصر است.

وَ مِنَ اللَّيْلِ مقصود نماز مغرب و عشا است.

بعضى گفته اند منظور از «وَ مِنَ اللَّيْلِ» نماز شب است و نماز مغرب و عشا نيز در آن داخل است.

__________________________________________________

1- عن ابن عباس، القلب هنا العقل.

2- سعدى مى گويد:

هرگز وجود حاضر غايب شنيده اى من در ميان جمع و دلم جاى ديگر است

مصراع اول به صورت تتابع اضافت خوانده شود- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 119

وَ أَدْبارَ السُّجُودِ تسبيح بعد از نمازهاست و گاه از ركوع و سجود به نماز تعبير مى كنند و گفته شده: منظور از آنها نافله هاى پس از نماز مغرب است.

وَ إِدْبارَ النُّجُومِ دو ركعت نماز پيش از نماز صبح است. روايت شده كه هر كس آن دو ركعت را پس از نماز مغرب و پيش از حرف زدن بخواند نمازش در عليّين نوشته مى شود «1».

«ادبار» جمع «دبر» است و به كسر همزه نيز قرائت شده كه از ادبرت الصّلاة، هر گاه نماز پايان

يابد، گرفته شده است و معنايش سپرى شدن سجده است چنان كه كسى بگويد، آتيك خفوق النّجم، هنگام پنهان شدن ستاره نزدت مى آيم.

وَ اسْتَمِعْ خبرهايى كه از حال روز قيامت به تو مى دهد گوش كن، اين كلمه دلالت بر ترسناك بودن مخبر منه و قيامت دارد.

يَوْمَ يُنادِ منصوب است به فعلى كه ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ بر آن دلالت دارد، يعنى روزى كه ندا دهنده ندا مى دهد مردگان از قبرهايشان بيرون مى آيند.

يَوْمَ يَسْمَعُونَ بدل از «يَوْمَ يُنادِ الْمُنادِ» است و منادى اسرافيل است كه در صور مى دمد و فرياد مى كند اى استخوانهاى پوسيده و اعضاى از هم جدا شده و گوشتهاى از هم پاشيده خدا به شما امر مى كند كه براى فيصله حكم در نقطه اى نزديك صخره بيت المقدس كه نزديكترين نقاط زمين به آسمان است، جمع شويد.

الصَّيْحَةَ منظور از «صيحه» دميدن دوم اسرافيل در صور است، بِالْحَقِّ متعلّق به «صيحه» است و مقصود از آن برانگيخته شدن و حشر مردگان براى دريافت جزاى اعمال است.

ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ آن روز روز بيرون شدن از قبرها به زمين موقف است.

إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ ما مردم را زنده نموده و پس از زنده شدن مى ميرانيم و در

__________________________________________________

1-

روى انّ من صلّاها بعد المغرب قبل ان يتكلّم كتبت صلوته فى عليّين.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 120

روز قيامت بازگشت آنها به ماست.

يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ «تشقّق» با ادغام «تاء» در «شين» و حذف «تاء» قرائت شده است، يعنى زمين براى آنان شكافته مى شود و بسرعت و بى درنگ از زمين بيرون مى آيند.

تَشَقَّقُ حال براى ضمير مجرور در «عنهم» است. و «حشر» گرد آمدن در بازار از هر سو مى باشد.

عَلَيْنا يَسِيرٌ مقدّم شدن

ظرف «علينا» بر فعل دلالت بر اختصاص مى كند يعنى چنين كار بزرگى جز براى كسى كه قدرتش عين ذاتش است ممكن نيست كه هيچ كارى مانع او از كار ديگر نمى شود.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ اين آيه براى منكران تهديد و براى پيامبر ما صلّى اللَّه عليه و آله دلدارى و تسلّاى خاطر است.

وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ تو بر آنها تسلّط ندارى كه به ايمان آوردن مجبورشان كنى و تنها دعوت كننده و بيم دهنده اى مانند اين آيه: لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ «تو مسلّط بر آنها نيستى كه مجبورشان (بر ايمان) كنى». (غاشيه/ 22) گويند جبره و اجبره على الأمر (او را به آن كار مجبور كرد) «على» در آيه مانند اين گفته است هو عليهم، هر گاه آن شخص سرپرست و صاحب اختيارشان باشد.

مَنْ يَخافُ وَعِيدِ مانند اين گفته خداست إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ يَخْشاها «كار تو فقط انذار كردن كسانى است كه از آن مى ترسند». (نازعات/ 45) و خداوند ياد آورى و تذكار را به صاحبان خشيت اختصاص داده چرا كه تذكار فقط به حال آنها سودمند است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 121

همان روزى است كه آنها را بر آتش مى سوزانند. (13)

بچشيد عذاب خود را، اين همان چيزى است كه درباره آن عجله داشتيد!. (14)

(موج گونه) كه با وزش باد در زمين ماسه اى و در آب ايجاد مى شود. و همچنين مجعّد كردن مو، اثرى است كه از پيچاندن و خميده كردن مو به وجود مى آيد و صفت (محبوكه) را براى درع و زره مى آورند زيرا حلقه هاى آن نظير راههاست، از حسن نقل شده كه منظور از «حبك» ستارگان آسمان است، از على عليه السّلام روايت شده كه منظور از «حبك» زيبايى و آراستگى آسمان

__________________________________________________

1- و

عنهم عليهم السلام لا يجوز لأحد ان يقسم الّا باللّه و له عزّ اسمه ان يقسم بما يشاء من خلقه.

[.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 124

است و ممكن است ستارگان آسمان را زينت دهند چنان كه رنگرز راههاى لباس را رنگ مى كند.

الْحُبُكِ جمع «حباك» است مانند مثال و مثل و «حبيكه» مانند طريقه است.

إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ منظور گفتار مشركان درباره پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است كه او را شاعر و ساحر و مجنون خواندند و درباره قرآن گفته اند كه سحر و آينده گويى و داستانهاى نخستين است.

از قتاده روايت شده كه منظور از قول مختلف اين است كه بعضى از شما (پيامبر را) تصديق و بعضى تكذيب مى كنيد بعضى منكر نبوّت او مى شويد و بعضى اقرار مى نماييد.

يُؤْفَكُ عَنْهُ ضمير «عنه» به پيامبر يا قرآن بر مى گردد يعنى از پيامبر يا قرآن روى مى گرداند آن كس كه روى بگرداند آن هم روى گرداندنى كه مهمتر و شديدتر از آن وجود ندارد مانند گفتار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله،

لا يهلك على اللَّه الا هالك،

از سوى خدا به هلاكت نمى رسد جز هلاك شونده. و گويند مقصود اين است كه هر كس در علم سابق خداوند

از خير روگردان بوده از پيامبر يا قرآن روى مى گرداند و ممكن است ضمير «عنه» به «إِنَّما تُوعَدُونَ» برگردد به اين معنى كه از اقرار به امر قيامت روى مى گرداند كسى كه روى گردان است.

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ نفرينى است بر مشركان و اصل آن نفرين به هلاكت و كشته شدن است، آن گاه جايگزين «لعن» و «قبح» شده يعنى لعنت بر دروغگويان كه سخنان نادرست را فرض مى كنند و آنها صاحبان گفتار مختلف هستند، و لام در «الخرّاصون» اشاره به مشركان است و گويى فرموده، قتل هؤلاء الخرّاصون الذين هم فى غمرة، لعنت و مرگ بر اين دروغگويان كه در نادانى فرو رفته و از آنچه بدان امر شده اند غافلند.

يَسْئَلُونَ مى پرسند و مى گويند أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ روز جزا چه وقت است؟ يعنى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 125

قيامت كى واقع مى شود.

يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ روزى كه در آتش دوزخ سوخته و عذاب مى شوند و فتين به معناى حرارت از همين مادّه است زيرا سنگ آن گويى مى سوزاند.

در اعراب «يوم» سه قول است:

1- در ظاهر اعرابش فتح باشد چون به اسم مبنى اضافه شده ولى محلّا مرفوع باشد بنا بر اين كه هو يومهم يفتنون، باشد.

2- منصوب به فعل مقدّر باشد كه «يسئلون» بر آن دلالت مى كند يعنى، يقع فى ذلك اليوم، در آن روز واقع مى شود.

3- در اصل به فعل مقدّر «يقع» منصوب باشد.

ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ محلّا حال است يعنى اين سخن به آنان گفته مى شود: هذا العذاب هو الّذى كنتم به تستعجلون «هذا» مبتدا، و «الذى» خبر آن است، يعنى اين عذاب همان است كه در دنيا با مسخره و تكذيب در ديدن آن شتاب

مى كرديد.

«ما يهجعون» تأكيد جمله است:

__________________________________________________

1- بس كه در جنگها كلاه خود بر سر نهادم موى سرم را سترد و جز خواب اندك و چرت زدن از خواب لذّت نمى برم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 127

خداوند آنها را توصيف كرده كه شب را با عبادت سپرى مى كنند، و چون به سحرگاهان در آيند مشغول استغفار مى شوند، گويى شب گذشته خلافهايى مرتكب شده اند.

هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ آنان هستند كه اختصاصا استغفار مى كنند چون استغفارشان دوام دارد.

«سائل» سگى است كه از مردم درخواست مى كند «محروم» كسى است كه به سبب عفّتش مردم او را بى نياز مى دانند و محرومش مى كنند. از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده: «مسكين آن كسى نيست كه يك وعده يا دو وعده غذا خوردن يا يك خرما و دو خرما ندارد. عرض كردند: پس مسكين كيست؟ فرمود كسى است كه چيزى ندارد و به او صدقه نمى دهند» «1». گفته شده مسكين شخص پيشه ورى است كه مال او نموّ و رشد ندارد [سودى به او نمى رسد].

وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ در زمين نشانه هايى است كه بر وجود صانع متعال و قدرت بى منتها و حكمت بى نظير او دلالت مى كند اين نشانه هاى موجود در زمين عبارتند از زمينهاى هموار، كوه، خشكى، دريا، انواع گياهان و درختان و ميوه جات با رنگها و مزه ها و بوهاى گوناگون كه مطابق نيازها و منافع و مصالح ساكنين زمين است و انواع حيوانات با صورتها و شكلهاى مختلف كه در كرانه هاى زمين رشد مى كنند و ديگر موجودات بديع الهى.

لِلْمُوقِنِينَ براى يكتا پرستانى كه با چشم بصيرت در آنها مى انديشند.

وَ فِي أَنْفُسِكُمْ در آغاز احوال نفوستان و دگرگونى آن از حالى به حالى

و شگفتيهاى خلقت و حكمتهاى نو ظهورى كه در ظاهر و باطن نفس تعبيه كرده

__________________________________________________

1-

عن النّبي صلّى اللَّه عليه و آله، ليس المسكين الّذى تردّه الأكلة و الأكلتان و التمرة و التمرتان قالوا فمن هو؟ قال الذى لا يجد و لا يصدّق عليه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 128

امورى هست كه موجب سرگشتگى عقول مى شود و تنها معانى ظريفى كه درباره دلها نقل شده و زبانها و نطق و مخارج حرفها و صورتها و طبيعتها و رنگهاى مختلف در هر انسان و شنيدن و ديدن و ديگر اعضا و انواع حكمتى كه در آنها قرار داده شما را بس است.

و فى كلّ شي ء له آية تدلّ على انّه واحد «1»

وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ منظور از رزق، باران است چرا كه باران سبب پيدايش روزيها مى شود.

وَ ما تُوعَدُونَ مقصود از آنچه وعده داده شده بهشت است، يا منظور اين است كه تمام آنچه در دنيا به عنوان روزى به شما داده مى شود و آنچه در آخرت به شما وعده داده شده در آسمان نوشته و مقدّر شده است.

مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ در قرائت «مثل» سه قول است: 1- رفع و صفت براى حق يعنى حقّ مثل نطقكم، نظير نطق شما، حق است. 2- نصب بنا بر اين كه حقّ حقّا مثل نطقكم، باشد. 3- فتح چون به اسم غير متمكّن «ما كه مبنى است» اضافه شده است.

«ما» به تصريح خليل (نحوى) زايده است و نظير اين گفته عرب است انّ هذا لحقّ كما انّك ترى و تسمع و مانند ما انّك هاهنا مى باشد. در مرجع ضمير «انّه» سه قول است: 1- به آيات و رزق ياد شده

برگردد. 2- به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله برگردد. 3- به لما توعدون برگردد و معناى جمله اين است كه اين مطلب در صدق و تحقّق مانند چيزهايى است كه بالضروره مى دانيد.

پرداخت. 2- براى اين كه آن فرشتگان در پيشگاه خدا محترم بودند.

إِذْ دَخَلُوا در نصب اين كلمه دو وجه است:

1- منصوب به «مكرمين» است در صورتى كه اكرام آنها به وسيله ابراهيم باشد.

2- منصوب به «ضيف» باشد كه معناى فعل دارد.

«سلاما» مصدرى است كه جانشين فعل شده و اصل آن نسلّم عليك سلاما، است و «سلام» به معناى عليكم سلام است و عدول به رفع شده تا بر ثبات سلام دلالت كند و گويى قصد كرده تا با تمسّك به ادب پروردگار بر آنها درودى نيكوتر از درود آنها بگويد.

«سلام» «سلم» نيز قرائت شده است چنان كه در سوره هود آمده است «1».

قَوْمٌ مُنْكَرُونَ يعنى به خودش گفت اينان قومى هستند كه آنها را نمى شناسيم.

فَراغَ إِلى أَهْلِهِ پس پنهان از ميهمانان به نزد خانواده اش رفت، يكى از نشانه هاى ادب ميزبان اين است كه كار خود را پنهان بدارد و بدون اين كه مهمان بفهمد به پذيرايى اقدام كند از بيم آن كه مبادا مهمان مانع از كار او شود.

از قتاده روايت شده كه تمام مال و ثروت ابراهيم و پيامبر خدا، گاو بود پس براى مهمانان گوساله اى آورد.

أَ لا تَأْكُلُونَ همزه در «أ لا» براى انكار است و غذا نخوردن را بر آنان نپسندند يا آنها را به غذا خوردن وا مى داشت فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً از ابن عباس روايت شده: به دل ابراهيم گذشت كه آنها فرشتگانى هستند كه براى عذاب فرستاده شده اند.

__________________________________________________

1- وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرى قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ. قالوا سلاما، سلم و سلام قرائت شده است مانند: حرم و حرام، كشّاف، ج 2،

ص 409- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 131

وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ به پسرى كه دانا و پيامبر است يعنى او را به اسحق مژده دادند.

از مجاهد روايت شده كه منظور از آن پسر، اسماعيل بوده است.

«فِي صَرَّةٍ» با فريادى، اين كلمه از صرّ الجندب و صرّ القلم و الباب به معناى صداى ملخ و قلم و در، است يعنى زن ابراهيم فريادكنان آمد، جمله در محلّ حال است.

از حسن روايت شده كه زن ابراهيم به خانه خود آمد و در گوشه اى بود و به آنها نگاه مى كرد و چون حرارت خون را در خود احساس كرد بر اثر حياء سيلى به صورت خود زد و گويند با اطراف انگشتها به پيشانى خود زد همان كارى كه شخص شگفت زده مى كند و گفت من پير زنى نازا هستم چطور فرزندى مى زايم.

قالُوا كَذلِكَ مانند همان سخنى كه گفتيم و از آن خبر داديم.

قالَ رَبُّكِ يعنى ما تو را از كار خدا خبر مى دهيم و خدا بر آنچه شما بعيد مى شماريد قادر است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 133

جزء بيست و هفتم از سوره ذاريات آيه 31 تا سوره حديد آيه 29

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 135

وَ هُوَ مُلِيمٌ (40)

را بدان ملزم ساخته است.

غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ منظور از «بيت» حضرت لوط و دخترانش است كه خدا آنها را به صفت ايمان و اسلام توصيف كرده است و به قولى لوط و خاندانش كه نجات يافتند سيزده نفر بودند.

وَ تَرَكْنا فِيها آيَةً يعنى علامتى در آن بر جاى نهاديم كه خائفان از خدا از آن عبرت مى گيرند نه كسانى كه دلهايشان را قساوت گرفته است.

وَ فِي مُوسى عطف است بر «وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ يعنى فرعون روى گرداند چون متّكى به قدرت لشكريانش بود.

وَ قالَ: ساحِرٌ، و گفت: موسى ساحر است، در حالى كه فرعون بر اثر كفر مورد ملامت است.

ُلِيمٌ»

حال براى ضمير «هو» است، يعنى فرعون با كفر و انكار و سركشى كه دارد مورد ملامت و سرزنش است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 137

بِمَلُومٍ (54) وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ (55)

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ (56) ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ (57) إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ (58) فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ (59) فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ (60)

(52)

آيا يكديگر را به آن سفارش مى كردند (كه عموما چنين تهمتى را بزنند) نه، بلكه آنها قومى طغيانگرند! (53)

حال كه چنين است از آنها روى بگردان و تو هرگز در خور ملامت نخواهى بود. (54)

و پيوسته تذكّر بده، زيرا تذكّر براى مؤمنان سودمند است. (55)

من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اين كه عبادتم كنند [و از اين طريق تكامل يابند و به من نزديك شوند]. (56)

هرگز از آنها نمى خواهم كه به من روزى دهند، و نمى خواهم مرا اطعام كنند. (57)

خداوند روزى دهنده و صاحب قوّت و قدرت است. (58)

براى كسانى كه ستم كردند سهم بزرگى از عذاب است همانند سهم يارانشان (از اقوام ستمگر پيشين) بنا بر اين عجله نكنند. (59)

واى بر آنها كه كافر شدند از روزى كه به آنها وعده داده مى شود. (60)

مانند گفتار خداوند است: فَأَصْبَحُوا فِي دِيارِهِمْ جاثِمِينَ، «و در خانه هايشان به روى افتادند و مردند» (هود/ 67). يعنى بر اثر آن زمين خوردن نتوانستند برپا خيزند.

وَ ما كانُوا مُنْتَصِرِينَ كسى مانع عذاب از آنها نشد.

وَ قَوْمَ نُوحٍ يعنى قوم نوح را هلاك كرديم چرا كه هلاكت قوم عاد و ثمود كه قبل از آن آمده بر آن دلالت دارد.

بَنَيْناها يعنى آسمان را بر افراشتيم.

«بايد» با قدرت، «ايد» و «اد» هر دو به معناى قدرت است.

وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ ما قدرت داريم اين كلمه از «وسع» به معناى توان و قدرت است.

از حسن روايت شده «لموسعون» يعنى رزق را به وسيله باران بر مردم توسعه مى دهيم.

فَرَشْناها روزى را مى گسترانيم.

__________________________________________________

لواقح، «ما بادها را براى تلقيح (ابرها و به هم پيوستن و بارور ساختن آنها) فرستاديم» سپس مى فرمايد: به دنبال باد از آسمان آبى نازل كرديم الخ. و سخن بعضى از دانشمندان معاصر را مبنى بر اين كه منظور آيه جابجا كردن گرده هاى نر است تا گياهان بارور شوند نمى توان صد در صد پذيرفت چون (فاء) در فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً، تفريعى است. نمونه، ج 11، ص 60 و 61- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 140

فَنِعْمَ الْماهِدُونَ ما اين كار را براى منفعت آفريدگان انجام مى دهيم نه براى جلب منفعتى يا دفع ضررى.

وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ از هر يك از حيوانات، دو جفت نر و ماده آفريديم.

از حسن روايت شده كه زوج و جفت آسمان و زمين، شب و روز، خشكى و دريا و خورشيد و ماه است و چيزهاى ديگرى را برشمرد و گفت: هر دو تاى از آنها جفت است و خدا يكى است كه مانندى

ندارد.

لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ يعنى تمام اين كارها را كه ساختن آسمان و گستردن زمين و آفريدن جفتهاست انجام داديم كه شما يادآور (قدرت) خدا شويد و آفريدگار را بشناسيد و او را بپرستيد.

فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ پس به سوى خدا بگريزند، يعنى بجاى معصيت و عذاب خدا به بندگى و ثواب الهى با يگانه دانستن و خالص ساختن عبادت براى او، روى بياوريد.

إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ خداوند در هنگام امر به بندگى و نهى از شرك، اين آيه را تكرار فرموده تا اعلام كند كه علم و عمل به هم پيوسته اند و انسان با جمع ميان علم و عمل رستگار مى شود.

«كَذلِكَ» يعنى كار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نيز مانند ديگر پيامبران است. «ذلك» اشاره به اين است كه اقوام ياد شده پيامبران را تكذيب مى كرده و مى گفتند اين پيامبر جادوگر و ديوانه است.

ما أَتَى الَّذِينَ تفسير و شرح مطلبى است كه بطور اجمال گفته شد.

أَ تَواصَوْا بِهِ ضمير «به» به قول بر مى گردد يعنى آيا اوّلين و آخرين به اين قول سفارش كرده اند به طورى كه همه به اتفاق آن را گفته باشند.

بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ يعنى آنها يكديگر را به اين قول سفارش نمى كردند زيرا اوّلين و آخرين در يك زمان با هم ملاقات نكرده اند بلكه طغيان و سركشى تنها علّتى است كه آنها را گرد آورده و به اين كار وا داشته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 141

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ بنا بر اين از كسانى كه آنها را دعوت كرده اى و پاسخ مثبت نداده اند روى بگردان و در اين اعراض ملامتى بر تو نيست. پس از اين كه در تبليغ رسالت و دعوت

خويش سعى و تلاش كرده اى.

وَ ذَكِّرْ يادآورى و موعظه را رها نكن چرا كه يادآورى براى مؤمنانى كه موحّد و خدا شناسند سودمند است.

از على عليه السّلام روايت شده كه چون «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» نازل شد بر ما سخت آمد و چون و «ذكّر» نازل گشت دلخوش شده و آرامش يافتيم.

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ جنّ و انس را نيافريدم مگر براى عبادت و از تمامشان جز عبادت چيزى نخواستم، و مقصود از آفرينش جنّ و انس اين بوده كه آنها را در معرض ثواب قرار دهم و آن جز با انجام عبادات به دست نمى آيد.

ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ يعنى در فراهم ساختن روزى و زندگانى آنها از آنان كمك نمى خواهم بلكه روزى آنها را به مقدارى كه مصلحتشان در آن است به آنها عطا مى كنم.

وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ نمى خواهم كه يك نفر از آفريدگانم را روزى بدهند و خداوند به اين دليل روزى دادن آفريدگان را به ذات خود نسبت داده است كه تمام آفريدگان عيال و روزى خور اويند و هر كس عائله شخصى را روزى دهد گويى خود آن شخص را روزى داده است.

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ خداست كه تمام آفريدگان و بندگانش را روزى مى دهد و نياز به ياور و معين ندارد.

«ذُو الْقُوَّةِ» خداوندى كه ناتوانى و سستى در ذات كبريايى او راه ندارد.

«الْمَتِينُ» كسى است كه سخت نيرومند و بر هر كارى تواناست، گويند، متن متانة، يعنى او بسيار نيرومند است.

«ذَنُوبِ» سطل بزرگ است و اين نوعى تمثيل است و اصل آن در مورد سقّاهايى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 142

است كه آب

را تقسيم مى كنند و به اين يكى سطلى و به آن يكى سطلى پر از آب مى دهند.

شاعر مى گويد:

لنا ذنوب و لكم ذنوب فان أبيتم فلنا القليب «1»

معناى آيه اين است، براى كسانى كه با تكذيب پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله ستم كرده اند بهره اى از عذاب هست مانند بهره اى كه ياران و نظايرشان در قرنهاى مهلك گذشته داشتند بنا بر اين در فرود آمدن عذاب شتاب نكنيد چرا كه آنها را رها نخواهم ساخت.

مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ منظور روز قيامت است.

__________________________________________________

1- يك دلو پر آب از آن ما و يك دلو از آن شما و اگر امتناع ورزيديد همه چاه آب از آن ماست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 143

چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد. (16)

زمين يكسان شوند.

«فويل» در آن روز واى بر كسانى كه خدا و رسولش را تكذيب كردند.

__________________________________________________

1-

عن علىّ عليه السّلام: يدخله فى كل يوم سبعون الف ملك ثمّ لا يعودون اليه ابدا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 146

«خوض» بسيار سخنان باطل نقل كردن است.

يَوْمَ يُدَعُّونَ يعنى روزى كه با جبر و خشونت در آتش دوزخ افكنده شوند براى اين كه خازنان دوزخ دستهاى آنان را در گردنهايشان زنجير مى كنند و ميان پاها و پيشانيهايشان [با زنجير] جمع مى كنند و سرهايشان ميان پاهايشان قرار مى گيرد و آنها را به رو در آتش مى افكنند و از پشت سر آنها را به طرف آتش هل مى دهند و به آنها گفته مى شود اين دوزخ است.

أَ فَسِحْرٌ هذا يعنى شما به وحى مى گفتيد سحر است آيا اين سحر است؟ مقصود اين است كه اين مصداق (دوزخ) هم سحر است و داخل شدن «فاء» بر سحر براى بيان همين معناست.

أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ يا شما همان طور كه در دنيا نمى ديديد نمى بينيد يعنى شما از ديدن دوزخ كه از آن خبر داده شد كور هستيد چنان كه از ديدن خود خبر (در دنيا) كور بوديد.

اصْلَوْها منظور از «صلى» ملازمت آتش است گويند صلى يصلى صليا، يعنى ملازم آن باشيد.

سَواءٌ عَلَيْكُمْ صبر كردن و صبر نكردن براى شما يكسان است.

كَسَبَ رَهِينٌ (21)

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ (22) يَتَنازَعُونَ فِيها كَأْساً لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ (23) وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ (24) وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ (25) قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ (26)

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ (27) إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ (28) فَذَكِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ (29) أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ (30) قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِينَ (31)

أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ (32)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 147

همچون مرواريدهاى در صدفند! (24)

در اين هنگام رو به يكديگر كرده (از گذشته) سؤال مى نمايند. (25)

مى گويند: ما در ميان خانواده خود ترسان بوديم. (26)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 148

امّا خداوند بر ما منّت گذارد و ما را از عذاب كشنده حفظ كرد. (27)

ما از قبل خدا را به عنوان نيكوكار و رحيم مى خوانديم (و مى شناختيم). (28)

حال كه چنين است تذكّر ده، و به لطف پروردگارت تو كاهن و مجنون نيستى. (29)

بلكه آنها مى گويند او شاعرى است كه ما انتظار مرگش را مى كشيم! (30)

بگو: انتظار بكشيد كه من هم با شما انتظار مى كشم (شما انتظار مرگ مرا و من انتظار نابودى شما را!). (31)

آيا عقلهايشان آنها را به اين اعمال دستور مى دهد؟ يا قومى طغيانگرند؟ (32)

عطف بر «حور عين» است يعنى آنان را با رفيقان و همنشينان مؤمن قرين مى سازيم، پس گاه از بازى با حور العين بهره مند مى شوند و گاه از انس

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 149

گرفتن با برادران (مؤمنان) متمتّع، وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ «ذرّياتهم» «و اتّبعناهم ذرّياتهم» نيز قرائت شده است.

أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ و ذرّياتهم قرائت شده است.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت است كه مؤمنان و فرزندانشان در بهشتند و اين آيه را قرائت فرمود «1». بنا بر اين معناى آيه اين است كه خداوند سبحان براى مؤمنان شادمانيهاى گوناگون را گرد مى آورد به اين صورت كه با سعادتمند ساختن آنها، و تزويجشان با حور العين، و انس گيرى متقابل آنها با برادران دينى خود و گردآورى فرزندان و نسل آنها با خودشان، شادمانيهاى گوناگون را برايشان گرد مى آورد.

«بايمان» آن گاه فرمود به سبب ايمانى كه بلند مرتبه و والا مقام است و آن ايمان پدران است، ذرّيه آنها را به درجه آنان ملحق ساختيم اگر چه استحقاق آن را ندارند و اين نوعى احسان به آنها و پدرانشان است تا شادمانى آنها كامل و چشمانشان روشن شود.

وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ از ثواب عمل آنها چيزى نكاستيم و گويند؟ معنايش اين است كه چيزى از ثواب عملشان نمى كاهيم كه به فرزندانشان بدهيم بلكه از باب احسان، آنها را به پدرانشان ملحق مى سازيم. «ما ألتناهم» به كسر لام نيز قرائت شده و از آلت يألت است و لغتى در آن مى باشد.

كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ يعنى هر نفسى در نزد خدا در گرو عمل صالحى است كه خدا از او مطالبه مى كند چنان كه

شخص، بنده خود را در گرو قرضى قرار مى دهد كه از وى طلب دارد. پس اگر انسان عمل صالحى انجام داد از رهن رها و آزاد مى شود و گرنه در قيد بندگى مى ماند.

__________________________________________________

1-

عن النّبي صلّى اللَّه عليه و آله: ان المؤمنين و اولادهم فى الجنّة و قرأ هذه الآية و الذين آمنوا و اتّبعتهم ذرّيتهم بايمان الحقنا بهم ذرّيتهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 150

وَ أَمْدَدْناهُمْ يعنى پياپى بر ميوه و گوشت كه مى خواستند مى افزاييم.

يَتَنازَعُونَ فِيها جامهاى شراب را به يكديگر مى دهند و ردّ و بدل مى كنند.

كَأْساً لا لَغْوٌ فِيها شرابى كه بر اثر نوشيدن آن كارهاى زشت از آنها سر نمى زند.

وَ لا تَأْثِيمٌ يعنى در بين نوشيدن آن شراب سخن بيهوده نمى گويند و كارى كه گناه باشد، مانند دروغ و ديگر اعمال زشت، انجام نمى دهند و سخن استوار و نيكو مى گويند چرا كه آنها عالم و حكيمند.

لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ به رفع نيز قرائت شده است. (ظاهرا قرائت مشهور اين بوده است).

غِلْمانٌ لَهُمْ غلامانى در اختيارشان قرار دارد كه مختصّ به خود آنهاست.

كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ غلامانى كه بسان مرواريد نهفته در صدفند زيرا چنين مرواريدى تازه خوب و با صفاست، يا منظور اين است كه گويا آنها مانند لؤلؤ نهفته اند چرا كه صدف، جز مرواريد گرانبها چيز ديگرى را در خود پنهان نمى دارد.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله سؤال شد: خادمان بهشت چنين اند پس كسانى كه خدمت مى شوند چگونه اند؟ پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: سوگند به خدايى كه جانم در قبضه قدرت اوست برترى خدمت شده در بهشت بر خادمان، مانند برترى ماه شب چهارده بر ديگر ستارگان است «1».

يَتَساءَلُونَ

با هم سخن مى گويند و بعضى از احوال بعض ديگر و از آنچه موجب ورودشان به بهشت شده است، مى پرسند.

«مُشْفِقِينَ» از بيم خدا دلهايشان نازك است.

عَذابَ السَّمُومِ عذاب آتش و نسيم سوزان آن و سموم، بادى سوزان است كه از

__________________________________________________

1-

و سئل النّبي صلّى اللَّه عليه و آله: هذا الخادم فكيف المخدوم؟ فقال صلّى اللَّه عليه و آله: و الذى نفسى بيده ان فضل المخدوم على الخادم كفضل القمر ليلة البدر على سائر الكواكب.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 151

راه منافذ پوست بدن وارد بدن مى شود و آتش جهنّم (بدان مناسبت) سموم ناميده شده است.

إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ ما در دنيا كه بوديم پيش از بازگشت به سوى خدا و ديدار رحمتش خداى را مى خوانديم و او را يگانه دانسته و مى پرستيديم.

إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ همانا خدا احسان كننده اى بسيار مهربان است، إنّه به فتح همزه به معناى لأنّه نيز قرائت شده است.

فَذَكِّرْ اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله در موعظه كردن و تذكّر دادن به مردم ثابت و پايدار باش و دعوت آنها را به خدا ترك نكن اگر چه نسبت به تو بدگويى كنند چرا كه گفتارشان باطل است.

فَما أَنْتَ با لطفى كه خدا به تو دارد تو نه كاهنى و نه ديوانه چنان كه دشمنان مى گويند بلكه تو پيامبرى راستگويى.

رَيْبَ الْمَنُونِ منظور رويدادهاى روزگار است، و گفته اند مقصود از آن مرگ است، و بر وزن فعول از «منّه» است هر گاه آن را قطع كند از اين رو [مرگ ] شعوب ناميده شده است. (دشمنان) گفتند ما براى محمّد منتظر حوادث روزگار بوديم كه مانند شاعران پيش از او هلاك شود.

فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِينَ

همانطور كه شما انتظار هلاكت مرا داريد من نيز منتظر نابودى شما هستم.

أَحْلامُهُمْ عقولشان آنها را به تناقض گويى در گفتار فرا مى خواند كه بگويند كاهن و شاعر است با اين كه او را مجنون مى گويند در حالى كه قريش اهل عقل و خرد خوانده مى شدند.

أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ آنان در عناد ورزى طغيان كرده و طغيان و عنادشان آنها را به تكذيب تو وا داشته با اين كه حق برايشان آشكار شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 152

مطالبه مى كنى كه در زير بار گران آن قرار دارند؟ (40)

آيا اسرار غيب نزد آنهاست و از روى آن مى نويسند؟! (41)

آيا مى خواهند نقشه شيطانى براى تو بكشند؟ ولى بدانند خود كافران در دام اين نقشه ها گرفتار مى شوند! (42)

يا معبودى غير خداوند دارند (كه قول يارى آنها را داده) منزّه است خدا از آنچه براى او شريك قرار مى دهند. (43)

(چنان لجوجند كه) اگر ببينند قطعه سنگى از آسمان (براى عذاب آنها) سقوط مى كند مى گويند اين ابر متراكم است! (44)

حال كه چنين است آنها را رها كن تا روز مرگ خود را ملاقات كنند. (45)

روزى كه نقشه هاى آنها سودى به حالشان نخواهد داشت، و از هيچ سو يارى نمى شوند. (46)

و براى ستمگران عذابى قبل از آن است (در همين جهان) ولى اكثرشان نمى دانند. (47)

در طريق ابلاغ حكم پروردگارت صبر و استقامت كن چرا كه تو در حفاظت كامل ما قرار دارى، و هنگامى كه بر مى خيزى پروردگارت را تسبيح و حمد گوى. (48)

(همچنين) به هنگام شب و به هنگام پشت كردن ستارگان و طلوع صبح او را تسبيح كن. (49)

يكى از آنهاست (عرب زبان است) بايد بدانند كه او قرآن را از پيش خود نساخته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 154

أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْ ءٍ بلكه آنها بر طبق فطرت منحرف خود فكر مى كنند كه بيهوده و عبث آفريده شده اند.

أَمْ هُمُ يا آنها كسانى اند كه خودشان را آفريده اند بدين سبب خدا را نمى پرستند.

بَلْ لا يُوقِنُونَ آنها در گفتار خود ترديد دارند، و گفته شده: آيا بيهوده آفريده شده اند و هيچ پاداش و حسابى در كار نيست.

أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّكَ يا در نزد آنها گنجينه هاى روزى هست، يعنى كليدهاى رسالت در دست آنهاست كه رسالت را هر جا بخواهند قرار دهند، و آيا خزائن علم خدا در نزد آنهاست تا براى آن خزائن، حكمت و مصلحتى به اختيار خدا برگزينند.

أَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ خيال مى كنند مسلّط بر مردم و ارباب آنهايند تا امور مربوط به پروردگار را تدبير كنند، كلمه «مسيطر» با «صاد» «مصيطر» نيز قرائت شده است.

أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ آيا نردبانى دارند كه به طرف آسمان نهاده شده تا بالا روند و سخن فرشتگان را بشنوند و به اعتقاد باطل خود مطمئن شوند و هر چيز ديگر را ردّ كنند.

بِسُلْطانٍ مُبِينٍ دليل روشنى بياورد كه شنيدن وحى را به وسيله شنونده شان تصديق كند.

أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَكُمُ الْبَنُونَ اين يك نوع تحقير نسبت به عقلهاى آنهاست چون چيزى را به خدا نسبت داده اند كه خودشان آن را دوست ندارند و اين دليل كمال نادانى آنهاست كه فرزند داشتن را براى خدا تجويز كرده آن گاه مدّعى شده اند كه خداوند براى خود انتخاب كرده با اين كه به نظر آنها پسر بهتر از دختر

است.

أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً يا از آنان در مقابل دين و شريعتى كه برايشان آورده اى مزدى مى خواهى.

فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ و پرداخت اين مزدى كه از آنها خواسته اى بر دوش آنان سنگينى كرده و مانع پيروى از تو شده است و به تو ايمان نياورده اند.

أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ آيا لوح محفوظ در اختيار آنهاست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 155

فَهُمْ يَكْتُبُونَ هر چه در لوح است مى نويسند تا بگويند بر انگيخته نمى شويم و از عذاب در امانيم.

أَمْ يُرِيدُونَ كَيْداً نقشه سوء قصدى نسبت به تو در دار الندوه طرح كردند.

فَالَّذِينَ كَفَرُوا كافران همانهايى هستند كه مكافات مكرشان به خودشان بر مى گردد و مكافاتشان اين بود كه روز جنگ بدر كشته شدند.

هُمُ الْمَكِيدُونَ در مكرشان مغلوب شدند. اين كلمه از كايدته فكدته گرفته شده است.

وَ إِنْ يَرَوْا كِسْفاً يعنى اگر ببينند قطعه اى از آسمان (به عنوان عذاب) فرو مى ريزد.

ساقِطاً يَقُولُوا سَحابٌ مَرْكُومٌ مى گويند: ابرهايى است متراكم كه روى هم انباشته شده.

يُصْعَقُونَ مى ميرند، اين كلمه «يصعقون» نيز قرائت شده و از صعقته فصعق، گرفته شده و اصعقته نيز لغتى است و آن مرگ در وقتى است كه اوّلين نفخه در صور دميده شود.

وَ إِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا محقّقا براى اين ظالمان عذابى غير از عذاب روز قيامت هست و آن كشته شدن در روز بدر است يا هفت سال قحطى و گرسنگى است، يا عذاب قبر است.

وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ در برابر حكم خدا كه مهلت دادن به آنهاست و زحمت و رنجى كه از آن به تو مى رسد صبر كن.

فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا اين مثلى است يعنى تو زير نظر مايى و هيچ كارت از ما پوشيده نيست، دليل اين كه «عين»

را به صورت جمع «اعين» آورده اين است كه ضمير، ضمير جمع است خداوند در جاى ديگر فرموده است وَ لِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِي، «تا در برابر ديدگان «علم» من پرورش يابى.» (طه/ 39)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 156

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ در هنگام برخاستن از هر جايى كه اقامت كرده اى تسبيح پروردگار بكن، و گفته اند: منظور هنگام برخاستن از خواب است، و گفته شده: هنگامى كه براى نماز واجب بر مى خيزى تا وقت دخول در نماز ذكر خدا بگو.

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ يعنى هر گاه از خواب برخاستى نماز شب بخوان.

وَ إِدْبارَ النُّجُومِ منظور دو ركعت پيش از نماز صبح است، و گفته اند: منظور نماز واجب است يعنى هنگامى كه ستارگان با روشنايى صبح پنهان مى شوند.

ادبار به فتح همزه «أدبار» نيز قرائت شده است مانند أعقاب النّجوم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 157

هرگز دروغ نمى گفت. (11)

آيا با او درباره آنچه ديده مجادله مى كنيد. (12)

و بار ديگر او را مشاهده كرد. (13)

نزد سدرة المنتهى.! (14)

كه جنّة المأوى در آنجاست. (15)

در آن هنگام كه چيزى (نور خيره كننده اى) سدرة المنتهى را پوشانده بود. (16)

و چشم او هرگز منحرف نشد و طغيان نكرد. (17)

او پاره اى از آيات و نشانه هاى بزرگ پروردگارش را مشاهده كرد. (18)

جبرئيل عليه السّلام است.

اضافه شديد (صفت مشبّهه) به قوى (فاعل شديد) اضافه لفظى است.

ذُو مِرَّةٍ خردمند و رأيش صائب و دينش محكم و جسمش سالم است.

__________________________________________________

1- نجم در شعر به معناى «ثريا» به كار رفته و آن هفت ستاره است كه شش عدد آن آشكار و يك عدد آن پنهان است و مردم [ديد] چشم خود را با آن آزمايش مى كنند. ضرباء جمع ضريبه و به معناى ضارب است. لا يتتلّع، سر را براى قيام بلند نمى كند و بپا نمى خيزد- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 160

فَاسْتَوى جبرئيل با صورت حقيقى خودش ايستاد نه با آن صورتى كه هنگام آوردن وحى به آن صورت مجسّم مى شد، و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله دوست داشت كه جبرئيل را به همان صورت اصلى خودش ببيند پس به همان صورت ايستاد.

وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى يعنى افق خورشيد و مشرق، پس تمام افق را پوشاند، گويند: هيچ پيامبرى جبرئيل را به صورت حقيقى اش نديد جز محمد صلّى اللَّه عليه و آله كه دو بار او را ديد يك بار در زمين و بار ديگر در آسمان سپس به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نزديك شد و در هوا به او نزديكتر شد.

فَتَدَلَّى مثلى در نزديك شدن است.

فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ ميان جبرئيل و رسول خدا مسافت دو كمان فاصله بود.

«قاب» «قيب» «قاد» «قيد» «قاس» «قيس» به معناى مقدار است و اصل آن چنين بوده فكان مسافة قربه مثل قاب قوسين، و اين مضافها حذف شده است.

چنان كه شاعر مى گويد:

و قد جعلتنى من خزيمة اصبعا «1»

يعنى به اندازه مسافت انگشت يا كمتر از آن.

فَأَوْحى إِلى عَبْدِهِ

ضمير «عبده» به خدا برمى گردد

اگر چه نام خداى متعال برده نشده چون محل اشتباه نيست.

ما أَوْحى

به منظور تعظيم از وحيى است كه خدا به پيامبر فرموده است.

در «ما» دو احتمال است:

1- مصدريّه باشد.

2- مى تواند موصوله باشد.

__________________________________________________

1- مصراع اول شعر،

فادرك ابقاء العراوة ظلعها

، مضمون بيت اين است كه [در مسابقه اسب دوانى ] لنگى اسب سرعتش را در دويدن باطل كرد و مسافت و فاصله مرا [نسبت به اسب برنده ] به اندازه يك انگشت قرار داد. نقل به مضمون، كشاف، زمخشرى، ج 4، ص 420، پانوشت. م-

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 161

گفته شده: جبرئيل به بنده خدا محمّد صلّى اللَّه عليه و آله وحى كرد آنچه را خداوند به جبرئيل وحى كرد.

گويند: خدا به پيامبر اسلام وحى كرد كه تا تو و امّتت وارد بهشت نشويد ورود ديگر انبيا و امّتهايشان به بهشت حرام است.

ما كَذَبَ الْفُؤادُ صورت جبرئيل را كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله با چشم ديده بود در دل تكذيب نكرد يعنى وقتى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله جبرئيل را ديد دلش نگفت او را نمى شناسم و اگر اين سخن را مى گفت دروغگو بود چون جبرئيل را شناخته بود به اين معنى كه با چشم او را ديده بود و با دلش شناخته بود و در حق بودن آن ترديدى نداشت.

«كذب» به تشديد «ذال» نيز قرائت شده يعنى آن را تصديق كرد و ترديدى به دل راه نداد كه صورت خود جبرئيل است.

أَ فَتُمارُونَهُ از «مراء» به معناى جدال و ستيز است و از مرى الناقه مشتق است كه هر يك از ستيزگران به آنچه در اختيار رفيقش بود ستيز مى كرد.

أ فتمارونه «أ فتمارونه» نيز قرائت

شده و از ماريته فمريته، است يعنى آيا در ستيز و مجادله بر پيامبر غالب مى شويد از اين رو به «على» متعدّى شده است چنان كه گويند: غلبته على كذا، در فلان موضوع بر او غالب آمدم، گفته شده: «أ فتمارونه» به معناى أ فتجحدونه است، آيا منكر او مى شويد.

وَ لَقَدْ رَآهُ يعنى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله جبرئيل را يك بار ديگر كه از آسمان بر او نازل مى شد به صورت واقعى اش در سدرة المنتهى ديد، آن درختى است آشكار در سمت راست عرش بالاى آسمان هفتم ميوه اش مانند درختهاى انگور داربست شده و برگش مانند گوشهاى فيل است شخص سواره در سايه اش هفتاد سال راه مى رود.

منظور از منتهى محل پايانى است و هيچ كس از آن نمى گذرد و علم فرشتگان و غير فرشتگان به آن جا ختم مى شود و هيچ كس آن سوى آن خبر ندارد، گفته شده:

ارواح شهيدان به آنجا منتهى مى شود، گويند: سدرة المنتهى همان درخت طوبى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 162

است گويى كه در انتهاى بهشت است.

عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى در كنار سدرة المنتهى بهشت جاويدان قرار دارد كه پرهيزكاران به آنجا مى روند، گفته شده ارواح شهيدان در آنجا مسكن مى گزينند. از حضرت على عليه السّلام و ابو درداء «جنّة المأوى» با «هاء» روايت شده است و از حضرت صادق عليه السّلام نيز به همين صورت يعنى با سايه هايش آن را پوشانيده و در آن وارد شده است.

إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ سدرة المنتهى در هاله اى از نور و حسن و صفا فرو مى رود و توصيف آن بى پايان است، گفته شده: گروه زيادى از فرشتگان روى سدره را مى پوشانند.

از پيامبر صلّى

اللَّه عليه و آله روايت است كه بر روى هر برگ سدرة المنتهى فرشته اى را ايستاده ديدم كه تسبيح خدا مى گفت «1». معناى آيه اين است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در شب معراج جبرئيل را به صورت خودش ديد در حالى كه درخت سدره از آفريدگانى پوشيده بود كه بر شكوه و عظمت خدا دلالت داشت.

ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى چشم پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله خيره نشد و چشم آن حضرت به طور كامل ثابت بود بى آن كه از ديدن جبرئيل خيره يا منحرف شود يا از ديدن شگفتيهايى كه مأمور به ديدن آنها بود چشمش از حدّ اعتدال و موارد تعيين شده عدول كند.

لَقَدْ رَأى يعنى سوگند به خدا پيامبر هنگام عروج به آسمان آيات پروردگار را ديد كه اين آيت بزرگترين آنها بود و شگفتيهاى ملكوت به آن حضرت نشان داده شد.

«من» براى تبعيض است چون آنچه پيامبر ديد بعضى از آيات خدا بود.

__________________________________________________

1-

عن النّبي صلّى اللَّه عليه و آله: رأيت على كلّ ورقة من ورقها ملكا قائما يسبّح اللَّه عزّ و جلّ.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 163

يَشاءُ وَ يَرْضى (26) إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثى (27) وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً (28)

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا (29) ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدى (30)

ذكر ما روى مى گردانند و جز زندگى مادّى دنيا را نمى طلبند، اعراض كن. (29)

اين آخرين حدّ آگاهى آنهاست، پروردگار تو كسانى را كه از راه او گمراه شده اند بخوبى مى شناسد، و به هدايت يافتگان از همه داناتر است. (30)

از ضازه يضيزه، است هر گاه حق او را

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 165

پايمال كند و اصلش «ضوزى» بوده و مانند «بيض» و «عين» است كه «واو» قلب به «ياء» شده تا «ياء» سالم بماند. اين كلمه به همزه «ضئزى» از «ضأزه» نيز قرائت شده.

إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ ... «هى» به بتها بر مى گردد يعنى اين كه شما بتها را خدا ناميده ايد و آنها را دختران خدا دانسته ايد نوعى نامگذارى بى معناست چرا كه شما چيزهايى را خدا ناميده ايد كه به خدا بودن از هر چيز دورترند، يا ضمير «هى» به لات و عزّى و منات برگردد يعنى اين نامهايى كه شما از روى هواى نفس خدا ناميده ايد و پنداشته ايد كه لات از اللَّه و عزّى از عزيز است هيچ دليلى نداريد كه بر درستى اين نامگذارى بدان تمسّك كنيد.

سَمَّيْتُمُوها شما نامگذارى كرده ايد گويند: سمّيته زيدا و سمّيته بزيد. او را زيد ناميدم، و او را به نام زيد ناميدم.

إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ آنها پيروى نمى كنند جز از گمان پوچ و خواهشهاى نفسانيشان كه خود را بر حق مى دانند و دليلهايى كه بر بطلان اعتقادشان اقامه شده و آنچه براى هدايتشان آمده است ترك مى كنند.

أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّى «ام» منقطعه و همزه براى انكار است يعنى انسان نمى تواند به نعمتهاى دنيوى و اخروى كه آرزو مى كند برسد بلكه خداوند بر حسب مصلحت آنها را به انسان مى دهد بنا بر اين دنيا و آخرت از آن خداست و به هر كس مى خواهد مى دهد و به هر كس نمى خواهد نمى دهد.

وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ ... يعنى با اين كه فرشتگان بسيارند و در پيشگاه خدا قرب

و منزلت دارند شفاعتشان هيچ كس را بى نياز نمى كند مگر پس از آن كه خدا نسبت به هر مؤمن و موحّدى كه بخواهد و راضى به شفاعت كردنش باشد اجازه شفاعت بدهد. بنا بر اين چگونه بتها از پرستندگان خود در پيشگاه خدا شفاعت خواهند كرد.

لَيُسَمُّونَ الْمَلائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثى مى گفتند: فرشتگان دختران خدايند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 166

وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ يعنى آنان نسبت به آنچه مى گفتند يقين و علم نداشته اند.

وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً ظنّ و گمان نمى تواند ما را از علم بى نياز كند، زيرا حقيقت هر چيز فقط با علم و يقين درك مى شود نه با خيال و گمان.

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله هر كس از ياد ما اعراض كند و جز زندگى دنيا و منافع و لذّتهاى آن را نخواهد از دعوتش اعراض كن.

ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ يعنى توجّه به دنيا و لذايذ آن نهايت علم آنهاست و آن عنايتى پست است كه هيچ خردمندى آن را براى خود نمى پسندد.

هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ خداوند از گمراهان و هدايت يافتگان آگاه است و بر حسب استحقاقشان به آنها پاداش و كيفر مى دهد.

يَرى (35)

أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِما فِي صُحُفِ مُوسى (36) وَ إِبْراهِيمَ الَّذِي وَفَّى (37) أَلاَّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى (38) وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى (39) وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى (40)

ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى (41)

از شخص گمراه و هدايت يافته اين است كه آنها را در مقابل اعمالشان جزا دهد.

وَ يَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى معناى «حسنى» پاداش نيك يعنى بهشت است.

3- ممكن است مقصود اين باشد كه به سبب كار بد و كارهاى نيك به آنها جزا مى دهد.

الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ يعنى آنهايى كه گناهان بزرگ مرتكب مى شوند، و

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 168

«كَبائِرَ الْإِثْمِ» به معناى گناه بزرگ نيز قرائت شده است.

«وَ الْفَواحِشَ» جمع «فاحشه» است.

اللَّمَمَ و آن گناه كوچك است و از همين ريشه است «لمم» به معناى رسيدن جنون به كسى و المّ الرجل بالمكان، هر گاه شخص در آنجا كم توقّف كند و المّ بالطعام، هر گاه كم بخورد «إِلَّا اللَّمَمَ» استثناى منقطع يا صفت است گويى خداوند فرموده است گناهان كبيره اى كه غير از گناه صغيره است، گفته شده منظور از «لمم» نگاه به نامحرم و چشمك زدن و بوسيدن و گناهان كوچك كمتر از زناست.

از سدى روايت شده كه منظور از «لمم» گناهى است كه به دل خطور كند «1».

از كلبى نقل شده كه منظور از «لمم» گناهى است كه خدا براى آن حدّ و كيفرى معيّن نكرده است «2».

إِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ رحمت الهى شامل تمام گناهان مى شود و خداوند از بخشش گناهان دريغ نمى كند.

إِذْ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ يعنى هنگامى كه خداوند پدرتان آدم را از پهنه زمين آفريد.

وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ آن گاه كه شما در رحم مادرانتان بوديد مى دانست كه سرشت شما به گناه كوچك مايل است.

فَلا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ خودتان را به پاكى از گناهان نسبت ندهيد و نستاييد چون خداوند پاكان و پرهيزكاران شما را

از اوّل تا آخر مى شناسد.

گفته شده: گروهى بودند كه كارهاى نيك انجام مى دادند آن گاه مى گفتند نمازمان و زكاتمان و روزه مان و عبادتهايمان، پس اين آيه نازل شد و اين در صورتى است كه به صورت خود پسندى و ريا كارى در عمل باشد.

__________________________________________________

1- عن السدى، الخطرة من الذنب.

2- عن الكلبى، كل ذنب لم يذكر اللَّه عليه حدا و لا عقابا. مؤلف، حديث را از تفسير كشاف، ج 4، ص 427، نقل كرده و در آنجا [حدّا و لا عذابا] آمده است- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 169

روايت شده كه عثمان مال خود را مى بخشيد عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح برادر رضاعى اش به او گفت: ممكن است مالى برايت باقى نماند عثمان به او گفت: من گناهانى دارم و در بخشيدن مال در طلب رضاى خدايم عبد اللَّه به او گفت: شترت را با پالانش به من بده و من تعهّد مى كنم كه بار تمام گناهانت را بر دوش بكشم پس شتر را به او داد و كسانى را بر اين امر شاهد گرفت و از بخشيدن خوددارى كرد پس آيه زير نازل شد أ فرأيت الذى تولّى يعنى آيا ديدى آن كس را كه از خير روى گرداند و أعطى قليلا و اكدى بخشش خود را قطع و از آن خوددارى كرد.

اصل «اكدى» از اكدى الحافر، است هر گاه حفر كننده زمين به سنگ سختى برسد و از رسيدن به آب نااميد شود در نتيجه از كندن زمين خوددارى كند.

أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ يعنى يا او به عذاب كه غايب است علم غيب دارد؟

فَهُوَ يَرى او (عثمان) به درست بودن گفته برادرش

كه بار گناهان او را بر دوش خواهد كشيد معتقد است.

أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِما فِي صُحُفِ مُوسى يا از آنچه در كتاب موسى از اسفار تورات است به او خبر نداده اند؟

وَ إِبْراهِيمَ الَّذِي وَفَّى و از آنچه در كتاب ابراهيم است و هر چه بدان امر شده بطور كامل آمده است به او خبر نداده اند؟ «وفّى» را مطلق آورده تا شامل شود تمام كارهايى را كه بطور كامل انجام داده است مانند تبليغ رسالت و صبر بر سر بريدن فرزند و آتش نمرود و ديگر اوامر خدا كه انجام داد.

از حسن روايت شده كه خدا ابراهيم را به هيچ چيز امر نكرد مگر آن كه بطور كامل انجام داد «1».

أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى «أن» در «لا تزر» همان «انّ» بوده كه مخفّف شده و

__________________________________________________

1- عن الحسن، ما امره اللَّه بشي ء الّا وفّى به.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 170

معنايش أنّه لا تزر، است و ضمير براى شأن و «انّ» و «ما» محلا مجرور و بدل از ما فى صحف موسى، است، يا محلا مرفوع است بنا بر اين كه هو ان لا تزر باشد گويى گوينده اى گفته است: و ما فى صحف موسى و ابراهيم، در كتاب موسى و ابراهيم چه مطالبى است؟ در پاسخ او گفته است أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ «اين كه بار گناهى بر دوش نمى گيرد».

وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى براى انسان چيزى جز آنچه با سعى به دست آورده نيست.

«ما» در «ما سَعى » مصدرى است امّا رواياتى كه در باب صدقه دادن و حج گزاردن و نماز خواندن از طرف مرده نقل شده اگر چه سعى خود مرده نيست و

سعى ديگران است امّا گويى سعى خود مرده است چون جانشين و تابع اوست و به حكم دين مانند وكيلى است كه به نيابت او كار مى كند.

ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى آن گاه پاداش سعى بنده به او داده مى شود، گويند جزاه اللَّه عمله، خدا پاداش عملش را داد و جزا على عمله، خدا در مقابل عمل او را پاداش داد و معناى آيه اين است كه بنده در روز قيامت سعى خود را مى بيند آن گاه خداوند پاداش او را بطور كامل به او مى دهد.

كننده تر بودند. (52)

و نيز شهرهاى زير و رو شده (قوم لوط) را بر زمين كوبيدند. (53)

سپس آنها را با عذاب سنگين پوشانيد (54)

(بگو) در كداميك از نعمتهاى پروردگارت ترديد دارى؟ (55)

اين (پيامبر) بيم دهنده اى از بيم دهندگان پيشين است. (56)

آنچه بايد نزديك شود نزديك شده است (و قيامت فرا مى رسد). (57)

و هيچ كس جز خدا نمى تواند شدائد آن را برطرف سازد. (58)

آيا از اين سخن تعجّب مى كنيد؟ (59)

و مى خنديد و نمى گرييد؟ (60)

و پيوسته در غفلت و هوسرانى به سر مى بريد؟ (61)

حال كه چنين است همه براى خدا سجده كنيد و پرستش نماييد. (62)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 172

«مدّ» قرائت شده و مقصود اين است كه اين خلقت بر اساس حكمت بر خدا لازم است تا بر نيكى و بدى جزا دهد.

وَ أَقْنى يعنى مال ذخيره شده به آنها داده و گفته اند «اغنى» به معناى «موّل» است يعنى ثروت بخشيد و «اقنى» يعنى با بخشش خود كسى را راضى كرد.

رَبُّ الشِّعْرى يعنى خدا آفريننده «ستاره شعرى (زهره)» است و قبيله خزاعه آن را مى پرستيدند يكى از اشراف عرب به نام ابو كبشه پرستش آن ستاره را براى قبيله سنّت قرار داد و او يكى از اجداد مادرى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بوده است از اين رو قريش حضرت را ابن ابى كبشه مى ناميدند چون پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در دين با قريش مخالفت

__________________________________________________

1- تا آشكار شود آنچه تقدير كننده برايت تقدير مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 173

مى ورزيد چنان كه ابو كبشه ستاره شعرى را مى پرستيد و در پرستش غير آن مخالفت مى كرد.

عاداً الْأُولى قوم هود است و «عاد الأخرى» قوم «ارم» است و گفته شده: منظور از الأولى پيشينيان است چون آنها نخستين قومى بودند كه پس از قوم نوح هلاك شدند، اين جمله «عاد لولى» با ادغام تنوين در لام قرائت شده به اين صورت كه همزه اولى حذف شده و ضمّه همزه به لام تعريف منتقل شده است.

وَ ثَمُودَ «ثمودا» نيز قرائت شده است.

وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ پيش از قوم عاد و ثمود قوم نوح را هلاك كرديم چرا كه قوم نوح از آن دو قوم ستمگرتر و طغيانگرتر بودند چون نوح را آزار مى دادند و كتك مى زدند تا جايى كه از حركت باز مى ماند و

نفرين او نزديك به هزار سال در آنها اثرى نكرد.

وَ الْمُؤْتَفِكَةَ أَهْوى يعنى شهرهايى كه اهل آنها كه قوم لوط بودند زير و رو شد.

أَهْوى يعنى جبرئيل آن شهرها را بر روى بال خود به آسمان بالا برد سپس به زمين انداخت.

فَغَشَّاها پس لباس عذاب بر آنها پوشاند، اين گونه بيان به خاطر اهميّت عذابى است كه بر آن شهرها وارد شده است و خداوند آنان را سنگباران كرد.

فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكَ تَتَمارى پس اى انسان در كدامين نعمت پروردگارت شك مى كنى و حال آن كه خداوند سبحان نعمتها و نقمتهايى را بر شمرده و آنها را «آلاء» و نعمت ناميده چون در نعمتهايى الهى براى عبرت گيرندگان عبرت است.

هذا نَذِيرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولى اين قرآن از جنس انذارهاى نخستين (كه انسانهاى پيش از شما به آن انذار مى شدند) يا اين پيامبر از انذار دهندگان نخستين است، خداوند كلمه (اولى) را به صورت مؤنث فرموده چون به جماعت كه مؤنث است تأويل مى شود و به اعتبار جماعت مؤنّث شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 174

أَزِفَتِ الْآزِفَةُ قيامت نزديك شد مانند اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ.

لَيْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ كاشِفَةٌ يعنى هيچ كس تا برپا شدن قيامت، نمى تواند از زمان قيام قيامت پرده بردارد، مانند اين آيه: لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ «جز خداوند قيامت را در موقعش پديدار نمى سازد». (اعراف/ 188) يا هر گاه قيامت برپا شود جز خدا هيچ كس نمى تواند ناملايمات آن روز را دور سازد، و خدا نيز در عين قدرت آنها را برطرف نمى كند، گفته شده «كاشفه» مصدر به معناى كشف است مانند «كافيه و خائنه» يعنى جز خدا كسى آن ناملايمات را برطرف

نمى سازد.

أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِيثِ آيا از اين قرآن از روى انكار شگفت زده مى شويد و به مسخره مى خنديد.

وَ لا تَبْكُونَ و به خاطر وعده هاى عذاب قرآن نمى گرييد.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت است كه مقصود از حديث اخبار پيشين است.

وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ شما از عذاب الهى غافليد و دنبال بازى و سرگرمى هستيد.

يكى از اديبان به كنيزش گفته است اسمدى لنا، يعنى براى ما آواز بخوان.

فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا خدا را سجده كنيد و با اخلاص او را بپرستيد و ديگر خدايان [باطل ] را نپرستيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 175

دعوت كننده الهى مردم را به امر وحشتناكى دعوت مى كند (دعوت به حساب اعمال). (6)

آنها از قبرها خارج مى شوند در حالى كه چشمهايشان از وحشت به زير افتاده و (بى هدف) همچون ملخهاى پراكنده به هر سو مى دوند. (7)

در حالى كه (بر اثر وحشت و اضطراب) به سوى اين دعوت كننده گردن مى كشند و كافران مى گويند: امروز روز سخت و دردناكى است. (8)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 177

پيش از آنها قوم نوح تكذيب كردند (آرى) بنده ما (نوح) را تكذيب كرده گفتند: او ديوانه است و (با انواع آزارها) او را (از ادامه رسالتش) باز داشتند. (9)

او به درگاه پروردگار عرضه داشت: من مغلوب (اين قوم طغيانگر شده ام، انتقام مرا از آنها بگير). (10)

در اين هنگام درهاى آسمان را گشوديم و آبى فراوان و پى در پى فرو باريد. (11)

و زمين را شكافتيم و چشمه هاى زيادى بيرون فرستاديم و اين دو آب به اندازه اى كه مقدّر بود با هم در آميختند. (12)

و او را بر مركبى كه از الواح و ميخهايى ساخته شده بود سوار كرديم. (13)

مركبى كه تحت نظارت ما حركت مى كرد اين كيفرى بود براى كسانى كه به او كافر شدند. (14)

ما اين ماجرا را به عنوان نشانه اى در ميان امّتها باقى گذارديم، آيا كسى هست كه پند گيرد. (15)

(اكنون بنگريد) عذاب و انذارهاى من چگونه بود؟! (16)

همانا قيامت نزديك است «1». ماه در زمان پيامبرتان صلّى اللَّه عليه و آله دو نيم شده است.

ابن مسعود مى گويد: سوگند به خدايى كه جانم در قبضه قدرت اوست كوه حرا را ميان دو نيمه ماه ديدم «2».

از ابن عبّاس روايت است كه ماه دو نيم شد و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرياد مى زد اى فلان و اى فلان گواهى دهيد «3».

__________________________________________________

1- قال حذيفة انّ السّاعة قد اقتربت و ان القمر قد انشق على عهد نبيّكم صلّى اللَّه عليه و آله.

2- قال ابن مسعود: و الذى نفسى بيده لقد رايت حراء بين فلقتى القمر.

3- عن ابن عباس: انشقّ القمر فلقتين و رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله ينادى يا فلان، يا فلان، اشهدوا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 178

وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا اگر آيتى ببينند از تسليم شدن به درستى آن روى مى گردانند.

وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ و مى گويند سحرى محكم و استوار است، «مستمرّ» به معناى محكم و از گفته اهل لغت استمرّ مريرة، گرفته شده است، بعضى گفته اند:

«مستمرّ» از مرور و گذشتن سحرى است كه مى رود و نابود مى شود و باقى نمى ماند و اين آرزوى مشركان و علّت روى گرداندن آنهاست.

وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ آنها از خواهشهاى نفسانى و آنچه شيطان برايشان آراسته كه دفع كردن حق پس از ظهور آن است پيروى كرده اند.

وَ كُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ يعنى هر كارى ناگزير بايد به آخر برسد تا در آنجا مستقر شود و همانا كار محمّد صلّى اللَّه عليه و آله بزودى به پايانى مى رسد كه در آن پايان روشن مى شود كه حق است يا باطل و براى آنها فرجامش آشكار مى شود.

مستقر مجرور نيز

قرائت شده بنا بر اين كه عطف بر «السّاعة» باشد يعنى روز قيامت نزديك است و هر كارى كه مستقرّ شود و حالش آشكار گردد نيز نزديك است.

وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ مراد از خبرهايى كه براى آنها آمده قرآن است كه خبرهاى آخرت يا خبرهاى قرون گذشته در آن مندرج است.

ما فِيهِ مُزْدَجَرٌ يعنى امتناع يا محلّ امتناع از كفر و تكذيب پيامبران است.

حِكْمَةٌ بالِغَةٌ بدل از «ما» است يا بنا بر اين كه هو حكمة، بوده است.

فَما تُغْنِ النُّذُرُ نفى يا انكار است يعنى كدام بى نيازى است كه كه نذيران (پيامبران) را سود بخشيد.

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ از آنها اعراض كن چون مى دانى كه انذار نفعى به حال آنها ندارد.

يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ منصوب است بنا بر اين كه عطف بر يخرجون باشد، داعى به حذف «ى» «داع» نيز قرائت شده و از داعى است و كسره آخر آن از آوردن «ى»

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 179

كفايت مى كند.

إِلى شَيْ ءٍ نُكُرٍ يعنى چيزى زشت و ناخوشايند كه نفوس آن را نمى پسندد و آن ترس روز قيامت است.

نكر به سكون (ك) نيز قرائت شده است، و منظور از داعى اسرافيل است.

خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ «خاشعا» نيز قرائت شده بنا بر اين كه يخشعن أبصارهم و يخشع ابصارهم، باشد و حال از يخرجون است و «خشّعا» بنا بر لغت قبيله طىّ است كه مى گويند: اكلونى البراغيث، يا در «خشّعا» ضمير هم باشد و «ابصارهم» بدل از آن ضمير، گويند: مررت برجال حسن اوجههم و حسان اوجههم.

و خشوع الأبصار كنايه از خوارى است چرا كه خوارى شخص ذليل و عزّت شخص عزيز در چشمان آنها ظاهر مى شود.

مِنَ الْأَجْداثِ از گورها.

كَأَنَّهُمْ جَرادٌ

مُنْتَشِرٌ خداوند مردگانى را كه از گور بيرون مى آيند به واسطه بسيار بودن آنها و موج زدنشان به ملخهاى پراكنده تشبيه كرده است، به لشگر بسيار كه بعضى از آنها در ميان بعضى موج مى زنند، مى گويند: جاءا كالجراد، مانند ملخ آمدند.

مُهْطِعِينَ إِلَى الدَّاعِ يعنى مى شتابند به پاسخ دادن دعوت كننده در حالى كه گردنهايشان را به طرف او مى كشند.

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ پيش از مردم مكّه قوم نوح آن حضرت را پياپى تكذيب كرده و گفتند: نوح ديوانه است.

وَ ازْدُجِرَ به سبب زدن و دشنام دادن و تهديد به سنگسار شدن او را ناراحت كردند چنان كه گفته بودند: لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ، اگر از تبليغ دست برندارى جزء سنگسار شده ها خواهى بود.

فَدَعا رَبَّهُ پروردگار خويش را بخواند كه من مغلوب قومم واقع شده و سخن مرا نمى شنوند و از اجابت آنها نااميد شدم پس مرا يارى كن و انتقام مرا از آنها با عذابى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 180

كه بر آنان مى فرستى بگير.

فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ «فتحنا» با تشديد و بى تشديد هر دو قرائت شده است.

بِماءٍ مُنْهَمِرٍ آبى كه بسيار و پياپى مى ريخت و تا چهل روز قطع نمى شد.

وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ زمين را شكافتيم، يعنى تمام زمين را طورى قرار داديم كه گويى چشمه هايى جوشان است.

فَالْتَقَى الْماءُ آبهاى آسمان و زمين به هم پيوستند به حالتى كه طبق خواست خدا مقدّر شده بود، گفته شده: به حالتى كه مقدّر و برابر شده است به اين صورت كه خدا همان اندازه كه مقدّر كرده بود از زمين بيرون بيايد همان اندازه نيز از آسمان فرو ريزد و برابر باشند.

عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ منظور كشتى است و آن

صفتى است كه به جاى موصوف نشسته است و نظير آن است گفته شاعر:

و لكن قميصى مسرودة من حديد «1»

كه قصدش اين است پيراهن من زره است و «دسر» جمع «دسار» و وزن فعال است از دسره، هر گاه آن را دفع كند و به معناى ميخ است.

تَجْرِي بِأَعْيُنِنا كشتى در ديدگاه ما بر روى آب به حركت مى آيد.

«جزاء» مفعول له است يعنى تا پاداش براى شخصى (نعمتى) باشد كه نسبت به آن كفران شده است و منظور از آن شخص، نوح است كه خداوند او را نعمت كفران شده قرار داد چرا كه پيامبر نعمت و رحمتى از سوى خداست.

وَ لَقَدْ تَرَكْناها ضمير به كشتى بر مى گردد يا به خود عمل.

«آية» علامتى كه به وسيله آن عبرت گرفته مى شود.

فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ آيا عبرت گيرنده اى هست؟

__________________________________________________

1- ولى پيراهن من از آهن بافته شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 181

«نذر» جمع «نذير» به معناى انذار است.

(30) إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً واحِدَةً فَكانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ (31)

هر كس را كه قصد حفظ آن كند كمكش مى كنيم تا به ظاهر آن را قرائت كند.

فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ يعنى آيا كسى هست كه طالب حفظ قرآن باشد تا كمك شود، يا ما قرآن را مهيّا كرديم براى ذكر از يسّر ناقته للسّفر، هر گاه آن را آماده كوچ سازد شاعر گويد:

و قمت اليه باللّجام ميسّرا هنالك يجزينى الّذى كنت اصنع «1»

روايت شده كه ظاهرا جز قرآن هيچ يك از كتابهاى خدا كه نازل شده تمامش قرائت نمى شده است گفته شده: معناى جمله اين است كه قرآن را براى پندگيرى

__________________________________________________

1- بپاخاستم و به طرف اسب رفتم در حالى كه با لگام زدن او را براى جنگ آماده مى كردم و اگر لگام نبود رام نمى شد و در آنجا يعنى ميدان جنگ پاداش شيرى كه به اسب دادم به من خواهد داد. شعر، از اعرج خارجى است و پيش از اين بيت، سه بيت دارد كه در تفسير كشاف، ج 4، ص 439، در ذيل تفسير آيه 17، آمده است و در ترجمه، توجّه به ابيات قبل ضرورى بوده است- م. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 183

آسان قرار داديم بدين گونه كه آن را از پندهاى كامل و منع هاى كافى پر كرديم آيا پندگيرنده اى هست؟

وَ نُذُرِ يعنى تهديدى است كه براى آنها عذاب آورد پيش از اين كه عذاب نازل شود يا عذاب كردن آنان تهديدى براى انسانهاى پس از آنهاست.

رِيحاً صَرْصَراً بادى كه سخت مى وزد، يا بسيار سرد است از «صرّ» به معناى سردى.

فِي يَوْمِ نَحْسٍ در روزى شوم.

مُسْتَمِرٍّ شومى آن مداوم بود و درباره آنها استمرار داشت تا هلاكشان كرد يا نسبت به بزرگ و

كوچكشان استمرار داشت تا انسانى از آنها باقى نماند اين عذاب در روز چهارشنبه آخر ماه بود كه ديگر بر نمى گردد اين مطلب از حضرت باقر عليه السّلام روايت شده است.

تَنْزِعُ النَّاسَ اين باد مردم را از زمين مى كند.

كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ يعنى مرده بر روى زمين مى افتادند و داراى هيكلهاى بلند و بزرگ بودند گويى ريشه هاى درختان خرمايى هستند كه كنده شده اند، گويند:

دليل تشبيه اين است كه باد سرهاى آنها را قطع كرده و جسدهايى بى سر بودند، صفت نخل را به عنايت لفظ نخل مذكّر آورده است و اگر از باب حمل بر معنى، صفت مؤنّث نيز مى آورد جايز بود چنان كه فرموده است: أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ «[آن قوم ] همچون تنه هاى پوسيده و تو خالى درختان نخل [هلاك شده بودند]» (حاقه/ 7).

فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا «بشرا» منصوب به فعلى (انكر) است كه «نتّبعه» آن را تفسير مى كند آنها ناخوشايند مى شمردند كه از انسانى همجنس خودشان پيروى كنند و تعبير به منّا كردند تا مماثلت و همانندى قوى تر باشد.

«منّا» تكذيب كنندگان صالح پيامبر «منّا» گفتند تا همانندى قوى تر باشد و بر

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 184

همجنسى پيامبر با آنها دلالت كند).

واحِداً نَتَّبِعُهُ تكذيب كنندگان صالح «واحدا» گفتند تا پيروى كردن يك امّت را از مردى كه اشرف از آنها نيست (تك و تنهاست) منكر شده، زشت جلوه دهند.

إِنَّا إِذاً لَفِي ضَلالٍ گويى به آنها گفته است: اگر مرا پيروى نكنيد شما از حق گمراه شده ايد.

وَ سُعُرٍ در آتشيد «سعر» جمع «سعير» است پس سخن را بر خود او وارونه كرده و گفتند: اگر از تو پيروى كنيم ما در اين صورت چنان خواهيم بود

كه مى گويى: (در گمراهى و آتش خواهيم بود) و گفته شده: مقصود از ضلال، خطا و دورى از حق است و «سعر» به معناى جنون است.

أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا يعنى آيا در ميان ما تنها وحى بر او نازل شده حال آن كه براى برگزيده شدن به نبوّت سزاوارتر از او وجود دارد.

بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ دروغگويى است متكبّر كه مى خواهد با دعوى نبوّت بر ما بزرگى كند.

سَيَعْلَمُونَ غَداً بزودى فردا در آن هنگام كه عذاب بر آنها نازل شود خواهند دانست يا در روز قيامت در خواهند يافت.

مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ چه كسى دروغگوست، صالح يا آنها كه او را تكذيب كردند؟

إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ ما ماده شتر را از كوهى كه روى زمين گسترده است بر مى انگيزيم و بيرون مى آوريم همان طور كه قوم صالح خواسته اند تا آزمون و امتحانى برايشان باشد.

فَارْتَقِبْهُمْ منتظر امر خدا درباره آنها باش و ببين چه مى كنند.

وَ اصْطَبِرْ و بر آزارى كه از آنها به تو مى رسد شكيبا باش و شتاب مكن تا فرمانم به تو برسد.

وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ به آنها خبر بده كه آب در ميان شما تقسيم شده يك

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 185

روز از ناقه و يك روز از شماست، و آوردن كلمه [«بينهم» كه ضمير آن به قوم صالح بر مى گردد] از باب غلبه دادن عقلاست.

كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ هر روز آب سهم هر كدام است اهل آن حاضر شود و از آن استفاده كند و ديگرى نيايد. گفته شده: مردم در روز نوبتشان بر سر آب حاضر شوند و در روزى كه نوبت شتر است صاحبان نوبت حضور يابند.

فَنادَوْا صاحِبَهُمْ

پس رفيقشان قدّار بن سالف احيمر (ثمود) را صدا زدند.

فَتَعاطى پس گستاخى كرد و بر ناقه دست يافت و آن را پى كرد، يا شمشير را برداشت و ناقه را پى كرد.

صَيْحَةً واحِدَةً و آن صيحه جبرئيل عليه السّلام بود.

فَكانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ «هشيم» درخت خشك است، منهشم به معناى شكسته است.

منظور از محتظر كسى است كه عمل خشك شدن را انجام مى دهد و آنچه را كه خشك مى شود چهار پايان لگدمال كرده و درهم مى شكنند.

اقتدار خود سخت مؤاخذه كرديم. (42)

خبرى از اخبار امّتها مجدّدا پند گيرند و متذكّر شوند هر گاه بشنوند كه قرآن بر آن تشويق مى كند و بارها برايشان تكرار كرده تا غفلت بر آنها غالب نشود، تكرار در گفته خداوند فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ در هنگام ذكر هر نعمت- كه در سوره رحمان شمرده شده و تكرار ويل يومئذ للمكذّبين، در سوره مرسلات و تكرار خود خبرها و داستانها نيز همين حكم را دارد تا هر كدام آنها در دلها حضور

__________________________________________________

1- فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِقِينَ «سرانجام به هنگام طلوع آفتاب، صيحه (مرگبار، به صورت صاعقه يا زلزله) قوم لوط را فرو گرفت» (حجر/ 73) فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُصْبِحِينَ، «امّا سرانجام، صيحه (مرگبار) صبحگاهان آنان (قوم لوط) را فرو گرفت» (حجر/ 83)- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 188

داشته باشد و از ياد نرود.

وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ نذر، همان موسى و هارون و ديگر پيامبرانند چرا كه موسى و هارون آنچه پيامبران، قوم خود را با آن انذار كردند، بر آل فرعون عرضه داشتند.

ممكن است «نذر» جمع «نذير» باشد كه همان انذار است.

كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها منظور تكذيب معجزه هاى نه گانه اى بود كه موسى عليه السّلام براى آنها آورد.

فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ ايشان را مؤاخذه كرديم مؤاخذه شخص توانايى كه مغلوب نمى شود.

مُقْتَدِرٍ بر هر كارى كه بخواهد نيرومند است.

إِلاَّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ (50) وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ (51) وَ كُلُّ شَيْ ءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ (52)

وَ كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ (53) إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ (54) فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ (55)

واحد و يكديگر را يارى مى دهيم و جلو هر كس را كه بر ما ستم روا دارد مى گيريم.

و مرتّب بر مقتضاى حكمت آفريديم.

__________________________________________________

1- يروى انّ ابو جهل ضرب فرسه يوم بدر و قال: حن ننتصر اليوم من محمد صلّى اللَّه عليه و آله و اصحابه به فنزلت، سيهزم الجمع يريد كفّار مكّه.

2- در شعر بجاى جمع (بطون) مفرد (بطن) آمده، در آيه نيز بجاى جمع (ادبار) كه به مناسبت يولّون بايد به كار برده مى شد مفرد (دبر) به كار رفته است.- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 191

وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ يعنى فرمان ما به آمدن روز قيامت در سرعت مانند چشم بر هم زدن است و مقصود از امر گفتار خداوند «كن» است يعنى هر گاه آفريدن چيزى را اراده كنيم موجود شدنش به تأخير نمى افتد.

وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ ما امثال شما را از امّتهاى گذشته كه كفر ورزيدند هلاك كرديم.

وَ كُلُّ شَيْ ءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ تمام كارهايى را كه انجام داده اند فرشته هاى نگهبان در دفاتر و پرونده هايشان نوشته اند و كارهاى كوچك و بزرگشان ضبط و نوشته است، يا تمام آنچه بايد بشود از اجلها و روزيهايشان و ديگر امور در لوح محفوظ نوشته شده است.

وَ نَهَرٍ پرهيزگاران در بوستانها و نهرهايى متنعمند، خداوند به ذكر اسم جنس اكتفاء كرده است (چون كم و زياد را شامل مى شود) و به قولى، نهر، از نهار گرفته شده و به معناى فراخى و روشنايى است.

فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ در جايى مورد پسند، گفته شده منظور مجلس حقّى است كه در آن بيهودگى نيست.

عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ در حالى كه نزد خداوند سبحان مقرّبند كه هر چيزى زير سلطه و قدرت اوست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 192

است، و به قول علماى كوفه هفتاد و هشت آيه است و به قول علماى بصره هفتاد و شش آيه، علماى كوفه الرّحمن، و المجرمون را دو آيه شمرده اند.

نعمتها آورده تا اعلام دارد كه علّت آفريدن او اين است كه وحى الهى را بداند و آنچه انسان به سبب آن آفريده شده بر خود انسان مقدّم است، سپس آنچه را موجب امتياز انسان از ديگر حيوانات مى شود يعنى بيان را ذكر فرموده كه از باطن انسان خبر مى دهد، بعضى گفته اند: انسان حضرت آدم عليه السّلام است و مقصود از بيان تمام لغتها و نام تمام اشياست، گفته شده:

مقصود از انسان حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و بيان وقايع گذشته و آينده است.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه بيان، اسم اعظم است كه خدا به وسيله آن هر چيزى را آموخته است «1».

الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ خورشيد و ماه با حسابى معلوم و اندازه اى برابر در برجها و منزلهايى حركت مى كنند و در اين حركت براى مردم سودهاى فراوانى است از جمله علم به سالها و حساب آنهاست.

وَ النَّجْمُ گياهى است مانند سبزيجات بدون ساقه كه از زمين مى رويد.

وَ الشَّجَرُ شجر گياهى است كه ساقه دارد و مقصود از سجود آنها اطاعتشان از چيزى است كه براى آن آفريده شده اند، يا چيزهايى است در آنها كه دلالت بر

__________________________________________________

1-

عن الصادق عليه السّلام: البيان، الاسم الاعظم الّذى علم به كل شي ء.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 195

حدوث و پديده بودنشان دارد و اين كه صانعى دارند كه آنها را به وجود آورده است، اين دو جمله با (الرّحمن) پيوند معنى دارند و آن روشن شدن اين نكته است كه حساب همان حساب خداست و سجود براى اوست نه ديگرى و گويى فرموده است: بحسبانه و يسجدان له به حساب خدا حركت مى كنند و

براى خدا سجده مى كنند.

وَ السَّماءَ رَفَعَها خداوند آسمان را بلند و برافراشته آفريد چون آن را سرآغاز تشريع احكام و محلّ نزول اوامر و نواهى و مسكن فرشتگانش قرار داد كه با وحى بر پيامبرانش فرود مى آيند.

وَ وَضَعَ الْمِيزانَ ميزان هر چيزى است كه با آن اشياء سنجيده مى شود و اندازه هاى آن معلوم مى گردد تا به آن وسيله به عدالت برسند، بعضى گفته اند:

مقصود از ميزان عدالت است.

أَلَّا تَطْغَوْا به معناى لئلّا تطغوا است، براى اين كه از حق و عدل تجاوز نكنيد. يا «ان» را مفسّره (به معناى [اى ] بگيريم «و لا تطغوا نهى جداگانه باشد».

وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ يعنى به عدل وزن كنيد.

وَ لا تُخْسِرُوا الْمِيزانَ آن را با كم دادن ناقص نكنيد و اين كلام امر به برابرى و نهى از طغيانى است كه تجاوز و فزونى است و نهى از زيانكارى است كه نقصان و كم دادن است و تكرار لفظ ميزان براى تأكيد و اهميّت دادن به سفارش به رعايت عدل در سنجش است.

وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ زمين را گسترش داد و آن را براى مردم بر روى آب كشيد.

لِلْأَنامِ منظور آفريدگان امّت يعنى هر جنبنده اى كه بر روى زمين قرار دارد.

از حسن [بصرى ] روايت شده كه منظور از «انام» انس و جنّ است و زمين براى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 196

آنها مانند گهواره است كه در روى آن تصرّف مى كنند «1».

فِيها فاكِهَةٌ در زمين انواع ميوه هاست كه مردم از آن برخوردار مى شوند.

ذاتُ الْأَكْمامِ هر چيزى است كه پوشيده در غلافى است مانند ليف خرما و شاخه اش و غلاف شكوفه خرما و از تمام آنها استفاده مى شود چنان كه از

آنچه در غلاف است مانند خرما و درون آن و شاخه هاى نخل استفاده مى شوند گويند منظور از اكمام ليف خرماست و مفردش «كم» به كسر كاف است.

ذُو الْعَصْفِ «عصف» برگ زراعت است، گويند منظور از «عصف» انجير است.

وَ الرَّيْحانُ «ريحان» رزق و خوراك انسانهاست و آن دانه خوراكى است و مقصود ميوه هايى است كه از آن لذّت مى برند و علاوه بر لذّت جنبه غذايى دارد مانند ميوه درخت خرما و آنچه از خرما مورد تغذيه است مانند دانه خرما، ريحان به كسر (ن) نيز قرائت شده و معناى جمله اين است دانه داراى برگهايى است كه علوفه چهار پايان است و ريحان خوراك انسان.

«ريحان» به ضمّ (ن) نيز قرائت شده بنا بر اين كه «و ذوا الرّيحان» بوده است مضاف حذف و مضاف اليه جانشين او شده است.

بعضى گفته اند: معناى جمله اين است كه در زمين ريحانى است كه بوييده مى شود.

وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ به نصب نيز قرائت شده يعنى و خلق الحبّ و الرّيحان، خدا دانه و ريحان را آفريد يا اخصّ الحبّ و الرّيحان، بوده است.

فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ اى جنّ و انس كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد دليل بر مخاطب بودن انس و جنّ كلمه «للأنام» و قول خداوند سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ، است.

__________________________________________________

1- عن الحسن، للإنس و الجنّ فهى كالمهاد لهم يتصرّفون فوقها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 197

آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (21) يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (22) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (23)

وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ (24) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (25) كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ (26) وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ (27) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (28)

يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (29) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (30)

شعله آتشى است كه دودى ندارد، بعضى گفته اند: شعله آتش مخلوط با سياهى آتش است. «من» بيانى است و گويى فرموده است از آتش خالصى يا آتش آميخته.

و المشرقان و المغربان دو مشرق، منظور دو مشرق زمستان و تابستان و دو مغرب آنهاست، يا مقصود، دو مشرق خورشيد و ماه و دو مغرب آنهاست.

مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ خداوند درياى شيرين و درياى شور را گسيل داشت كه در كنار هم بوده و با يكديگر برخورد كردند و در نگاه ظاهرى فاصله اى ميانشان نيست.

بَيْنَهُما بَرْزَخٌ ميان آن دو دريا به قدرت خدا مانعى است كه هيچ كدام از حدّ خود تجاوز نمى كنند و با آميخته شدن يكى به ديگرى تجاوز نمى كند.

يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ از آن دو دريا، مرواريدهاى درشت و ريز بيرون مى آيد گفته شده: مرجان مهره سرخى است مانند شاخه هاى درخت كه از دريا بيرون مى آيد و آن سنگى است به شكل درخت و «يخرج» از اخرج (باب افعال) قرائت شده است

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 199

چرا كه خداوند فرموده مرجان از دو دريا بيرون مى آيد با اين كه از درياى شور بيرون مى آيد چون وقتى هر دو با هم تلاقى كردند گويى يكى شده اند و گويى خداوند فرموده مرجان از دريا بيرون مى آيد و از تمام دريا بيرون نمى آيد بلكه از بعضى بيرون مى آيد چنان كه مى گويى از شهر بيرون شدم در حالى كه از قسمتى از شهر بيرون شده اى، گفته شده: لؤلؤ و مرجان از تلاقى درياى شور و شيرين بيرون مى آيند.

وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ منظور از جوارى كشتيهاست، منشآت به فتح و كسر «ش» قرائت شده است، به فتح كشتيهايى است كه بادبانهايش

بلند باشد و به كسر كشتيهايى است كه بادبانهايش را بالا زده باشند، يا كشتيهايى هستند كه با حركت خود موجهايى ايجاد مى كنند.

كَالْأَعْلامِ «اعلام» جمع علم و آن كوه بلند است.

كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ تمام موجودات روى زمين هلاك مى شوند و از هستى به نيستى مى روند.

وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ يعنى ذات حق باقى مى ماند و از وجه به كلّ و ذات تعبير مى شود.

ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ صفت وجه است كه بزرگتر از آن است كه به آفريدگان و كارهايشان تشبيه شود، يا خدايى كه شكوه و جلال اولياء و برگزيدگانش در نزد اوست و اين صفت از صفات بزرگ خداست.

در حديث است كه به يا ذا الجلال و الإكرام، مداومت كنيد. [گويى سؤالى مقدّر است كه در فانى چه نعمتى موجود است؟ جوابش اين است ]، نعمتى كه در فانى شدن وجود دارد اين است كه پس از فنا زمان پاداش مى رسد.

يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ اهل آسمانها آنچه به دينشان مربوط مى شود درخواست مى كنند و اهل زمين آنچه را به دين و دنيايشان مربوط است درخواست

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 200

مى كنند پس تمام موجودات آسمان و زمين به خدا محتاجند.

كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ يعنى هر زمانى امورى پديد مى آورد و حالات جديدى ايجاد مى كند چنان كه از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه اين آيه را تلاوت فرمود پس به آن حضرت گفته شد منظور از اين شأن چيست؟ فرمود: از شأن خداست كه گناهى را بيامرزد و غمى را برطرف كند و گروهى را رفعت درجه دهد و گروهى را پست و خوار سازد.

(31) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (32) يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ (33) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (34) يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ (35)

فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (36) فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَكانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهانِ (37) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (38) فَيَوْمَئِذٍ لا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ (39) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (40)

يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّواصِي وَ الْأَقْدامِ (41) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (42) هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ (43) يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ (44) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (45)

(و به دوزخ مى افكنند). (41)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (42)

اين همان دوزخى است كه مجران آن را انكار مى كردند. (43)

امروز در ميان آن آب سوزان در رفت و آمدند. (44)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد. (45)

گفتار است آيه: وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ «شما هرگز نمى توانيد بر اراده خدا چيره شويد و از حوزه قدرت او در زمين و آسمان فرار كنيد.» (عنكبوت/ 23).

شُواظٌ به ضمّ و كسر (ش) به معناى زبانه خالص و بدون دود آتش است.

نُحاسٌ دود است و بعضى گفته اند: مس گداخته است كه روى سرشان ريخته مى شود. از ابن عباس روايت است كه هر گاه [مشركان ] از گورهايشان بيرون شوند زبانه اى از آتش آنها را به محشر سوق مى دهد «1».

نحاس در اعراب نحاس دو قول است: 1- رفع، بنا بر اين كه عطف بر «شواظ» باشد، 2- جرّ بنا بر اين كه عطف بر نار باشد.

فَلا تَنْتَصِرانِ نمى توانيد جلو اين بلا را بگيريد.

انْشَقَّتِ السَّماءُ آن گاه كه آسمان بشكافد و بعضى از آن از بعضى جدا شود.

فَكانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهانِ پس آسمان مانند گل سرخ مى شود.

كالدهان مانند روغن زيتون، چنان كه فرمود، كالمهل كه درد روغن زيتون است و نام چيزى است كه به وسيله آن روغن مالى مى كنند يا جمع «دهن» است گفته

__________________________________________________

1- عن ابن عبّاس، اذا خرجوا من قبورهم ساقهم شواظ الى المحشر.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 203

شده، جلد سرخ است.

«انس» يعنى بعضى از انسانها.

وَ لا جَانٌّ يعنى و نه بعضى از جنّها پس پدر جن (ابليس) را بجاى جنّ نهاده است چنان كه هاشم گويند و پسرش را قصد كنند ضمير «ذنبه» كه به «انس» بر مى گردد مفرد آورده شده چون به معناى بعض است و به معناى لا يسألون، (سؤال نمى شوند) مى باشد زيرا مجرمان از چهره هاى سياه و چشمان كبودشان شناخته مى شوند، گفته شده: از گناهشان سؤال نمى شود

تا از سوى خودشان معلوم شود بلكه از روى ملامت و توبيخ سؤال مى شوند.

از قتاده روايت است كه سؤال مى شوند آن گاه بر دهان آن گروه مهر زده مى شود و دستها و پاهايشان به سخن آمده كارهايى را كه انجام داده اند بازگو مى كنند پس از موهاى بالاى پيشانى و قدمهايشان گرفته مى شود «1».

از ضحّاك روايت است كه ميان پيشانى و قدمش با زنجيرى از پشت سرش جمع مى شود «2». گفته شده است: يك بار با گرفتن موى پيشانى بر روى زمين كشيده مى شود و بار ديگر با گرفتن گامهايشان.

حَمِيمٍ آنٍ آب داغى كه داغى آن به آخر رسيده است يعنى پى در پى آنها را ميان عذاب با آتش و نوشيدن حميم معذّب دارند و هيچ گاه از عذاب خلاصى ندارند.

(71) حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِي الْخِيامِ (72) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (73) لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (74) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (75)

مُتَّكِئِينَ عَلى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِيٍّ حِسانٍ (76) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (77) تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ (78)

__________________________________________________

1- عن قتاده: قد كانت مسألة ثم ختم على افواه القوم و تكلّمت ايديهم و ارجلهم بما كانوا يعملون فيؤخذ بالنواصى و الاقدام.

2- عن الضحّاك، يجمع بين ناصيته و قدمه فى سلسلة من وراء ظهره.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 204

از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (61)

و پايين تر از آنها دو بهشت ديگر است. (62)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (63)

هر دو كاملا خرّم و سرسبزند! (64)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (65)

در آنها دو چشمه در حال فوران است. (66)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (67)

در آنها ميوه هاى فراوان و درخت نخل و انار است. (68)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (69)

و در آن باغهاى بهشتى زنانى هستند نيكو خلق و زيبا. (70)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (71)

حوريانى كه در خيمه هاى بهشتى مستورند. (72)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (73)

زنانى كه هيچ انس و جنّى قبلا با آنها تماس نگرفته (و دوشيزه اند). (74)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (75)

اين در حالى است كه اين بهشتيان بر تختهايى تكيه زده اند كه با بهترين و زيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده. (76)

پس كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟. (77)

پر بركت و زوال ناپذير است نام پروردگار صاحب جلال و جمال تو. (78)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 206

مراقب همه است) و اعمال همه را مى بيند.» (رعد/ 33) استفاده مى شود، بنا بر اين بنده اى كه خداى را مراقب اعمال خود بداند ترك گناه مى كند و مواظب اعمال خويش است يا مقصود ترس از پروردگار است چنان كه مى گويى: اخاف جانب فلان از فلانى مى ترسم، و فعلت ذلك لمكانك، آن كار را به خاطر تو كردم.

جَنَّتانِ بهشتى است كه نيكوكاران به وسيله آن پاداش داده مى شوند، و بهشتى است كه از باب احسان و زايد بر بهشت استحقاقى به نيكوكاران مى دهند. مانند قول خداى متعال: الْحُسْنى و زيادة بهشتى به عنوان پاداش عمل و بهشتى زايد بر استحقاق. يا بهشتى براى انجام عبادات و بهشتى براى ترك گناهان است چرا كه تكليف داير مدار همين دو امر (عبادت و معصيت) است، يا ثقلين مورد خطابند و گويى خداوند فرموده است براى خائفان جن و انس دو بهشت است يك بهشت براى انسان خائف و يك بهشت براى جنّ خائف است.

ذَواتا أَفْنانٍ در معناى افنان دو قول است:

1- به معناى شاخه هاى درختان باشد و ذكر شاخه ها بجاى درختان به اين دليل است كه ميوه مى دهند و از آنها سايه ها كشيده مى شود.

2- مقصود انواع نعمتهايى است كه بهشتيان به آنها مايلند.

فِيهِما عَيْنانِ تَجْرِيانِ در آن دو باغ دو چشمه است كه هر جا بهشتيان بخواهند در بلندى و پستى جارى مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 207

زَوْجانِ در معناى آن چند قول است:

1- در آن دو باغ دو نوع ميوه است يك نوع معروف و يكى غير معروف.

2- دو نوع ميوه مشابه است مانند تر و خشك كه تازه و خشك آن در خوبى مثل هم هستند.

مُتَّكِئِينَ

منصوب است بنا بر اين كه مدح يا حال براى خائفين باشد چرا كه (من خاف) در معنى جمع است، يعنى مانند پادشاهان تكيه بر پشتى داده اند.

عَلى فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ [بر روى فرشهايى تكيه داده اند كه ] آستر آن ديباى ضخيم است و هر گاه آستر آن ديباى ضخيم باشد پس به گمان شما رويه هاى آن چه خواهد بود؟ بعضى گفته اند، رويه هاى آن از سندس است، و به قولى رويه هاى آن از نور است.

وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دانٍ ميوه هاى چيدنى آن دو باغ نزديك است كه دست شخص ايستاده و نشسته و خفته به آن مى رسد.

فِيهِنَّ در مرجع ضمير دو قول است:

1- يعنى در اين نعمتهاى شمرده شده كه عبارت است از دو باغ، دو چشمه، ميوه، فرشها و ميوه هاى در دسترس و چيدنى.

2- در دو باغ چون شامل قصرها و مجلسهاست.

قاصِراتُ الطَّرْفِ زنانى هستند كه فقط چشمانشان به شوهرهايشان است و به مردان ديگر نگاه نمى كنند.

لَمْ يَطْمِثْهُنَّ زنانى كه از طايفه انسند هيچ انسانى لمس نكرده و زنان طايفه جن را هيچ جنّى، يعنى هيچ كس با آنها نزديكى نكرده و باكره اند، اين آيه دلالت دارد كه جنّ نيز مانند انسان زنان را لمس مى كند، اين كلمه به ضمّ (ميم) نيز قرائت شده است.

كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ يعنى زنان بهشت در روشنى مانند ياقوت و در

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 208

سفيدى مانند مرجانند، و مرواريدهاى كوچكند كه بسيار سفيد.

هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ آيا پاداش نيكى عمل، جز نيكى است؟

وَ مِنْ دُونِهِما جز اين دو بهشتى كه به مقرّبان وعده داده شده دو بهشت براى درجات پايين تر از آنها يعنى اصحاب يمين وجود دارد.

مُدْهامَّتانِ آنها از سبزى

و تازگى به سياهى شبيهند و كمال سبزى هر گياهى به اين است كه سياه بزند.

َّاخَتانِ

در آن دو باغ دو فوّاره آب است. «نضخ» «با خ نقطه دار» سريعتر از نضح با (ح) است چون نضح با (ح) مانند آب پاشيدن است.

عطف كردن نخل و رمّان به فاكهه (ميوه) اگر چه هر دو ميوه اند، براى توضيح فضيلت آنهاست و گويى آن دو (خرما و انار) در فضيلت دو جنس ديگرند مانند جبرئيل و ميكائيل [كه پس از ذكر ملائكه به سبب برترى آنها مجزّا ذكر شده اند] يا به اين دليل است كه ثمره نخل ميوه و غذاست و انار ميوه و دواست و ميوه خالص نيستند.

خَيْراتٌ در اصل «خيّرات» (به فتح ياء) بوده و مخفّف شده است چون خير، به معناى، اخير (كه افعل تفضيل) است، بر خيرون و خيرات، جمع بسته نمى شود و معناى جمله اين است كه داراى كمالات اخلاقى و خوشخويند.

مَقْصُوراتٌ حجله نشينانى كه در حجله هايشان محصورند، امرأة قصيرة و مقصوره، يعنى روگرفته در خيمه ها و در حجله ها.

در روايت است كه خيمه درّى است (تو خالى) كه طولش در آسمان شصت ميل است و در هر گوشه اى از آن براى مؤمن خانواده اى است كه ديگران او را نمى بينند «1».

__________________________________________________

1- و

فى الحديث، الخيمه درّة واحدة طولها فى السّماء ستّون ميلا فى كلّ زاوية منها اهل للمؤمن لا يراه الآخرون.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 209

قَبْلَهُمْ ضمير در قبلهم به اصحاب آن دو باغ بر مى گردد چون ذكر دو باغ بر آنها دلالت دارد.

عَلى رَفْرَفٍ بر نوعى بالش و فرش تكيه داده اند و گويند: رفرف باغهاى بهشت است و مفرد آن رفرفه است، بعضى گفته اند: رفرف

پشتيهاست، و به قولى هر جامه پهن است.

وَ عَبْقَرِيٍّ حِسانٍ «عبقرى» منسوب به عبقر است و به گمان عربها عبقر شهر جنّيان است و هر چيز عجيبى به آنجا نسبت داده مى شود.

از ابن عباس و قتاده نقل شده كه مقصود فرشهاى گرانبهاست، و از مجاهد روايت شده كه عبقرى همان ديباست، و در قرائتهاى نادر، رفارف خضر و عباقرى بر وزن مداينى، قرائت شده و اين قرائت از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده است هر چند غير منصرف بودن (عباقرى) خلاف قياس است ليكن، قرائتش ناخوشايند نيست براى اين كه همواره به كار مى رود.

ذِي الْجَلالِ «ذو الجلال» با واو به عنوان صفت براى اسم قرائت شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 210

كه زمين با لرزش حركت كند و معناى جمله اين است كه هر گاه شدنى بشود و پديده پديد آيد و آن روز قيامت است، و چون وقوع قيامت حتمى است متّصف به وقوع شده است.

كاذِبَةٌ آن گاه كه قيامت واقع شود هيچ نفسى بر خدا دروغ نمى بندد و در اخبار از قيامت كه غيب است و وقوع آن دروغى نيست، چون در اين هنگام هر نفسى مؤمن و راستگو و تصديق كننده قيامت است، ولى امروز در دنيا بيشتر مردم دروغگو و تكذيب كننده اند.

«لام» در لوقعتها نظير «لام» در قول خداوند قَدَّمْتُ لِحَياتِي است «[اى كاش ] براى اين زندگى چيزى فرستاده بودم» (فجر/ 24).

گفته شده: «كاذبه» مانند عافيه به معناى تكذيب است مانند گفتار عرب، حمل فلان على قرنه فما كذب، فلانى بر همسن و سال خود حمله كرد و نترسيد و

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 213

حقيقتش اين است كه نفس خود را در آنچه به آن حديث كرده دروغگو ندانسته در اين كه توان و قدرت مقابله با او را دارد.

زهير گويد:

ليث بعثر يصطاد الرّجال اذا ما اللّيث كذّب عن اقرانه صدقا «1»

يعنى هر گاه قيامت واقع شود بازگشتى برايش نيست.

خافِضَةٌ رافِعَةٌ خبر مبتداى محذوف است يعنى هى خافضة رافعة.

إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا يعنى زمين سخت به حركت آيد تا آنجا كه كوه ها و ساختمانهاى روى آن منهدم شود. «إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا» يا به «خافِضَةٌ رافِعَةٌ» منصوب است يا بنا بر بدل بودن از «إِذا وَقَعَتِ».

وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا كوه ها مانند آرد نرم شود، يا در روى زمين كوه ها به راه افتد از بسّ الغنم، هر گاه گوسفندان راه بيفتند.

فَكانَتْ هَباءً

مُنْبَثًّا كوه ها با عظمتشان مانند گرد و غبار پراكنده شوند.

وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً شما در آن روز سه صنف خواهيد بود.

فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ پس اصحاب ميمنه و ياران دست راست آنهايى هستند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود و اصحاب مشأمه و ياران دست چپ آنهايى هستند كه نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند، يا معنايش اين است كه اصحاب ميمنه صاحبان مقامى رفيع و اصحاب مشأمه صاحبان مقامى پستند از گفته عرب فلان من فلان باليمين او بالشّمال فلان در دست راست يا چپ فلانى است

__________________________________________________

1- شخصى شجاع در عثر [اسم مكانى است ] مردان را مى كشد هر گاه سواركار قوى در جنگ ضعيف شود و از همگنان خود بترسد آن شجاع قوى شود و تصميم قطعى بگيرد و حريف خود را بكشد- عاريه آوردن ليث بجاى شخص شجاع استعاره تصريحيّه و آوردن اصطياد (شكار كردن) استعاره ترشيحيّه و ذكر صدق و كذب در شعر صنعت مطابقه است. تفسير كشّاف، ج 4، پانوشت ص 456،- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 214

هر گاه قصدشان اين باشد كه بلندى و پستى مقام او را در نزد فلانى توصيف كنند چون عربها راست را مبارك و چپ را شوم مى دانند، از اين رو از يمن يمنى را براى يمين و از شؤم شومى را براى شمال مشتق كرده اند. و اگر پرنده يا آهويى از سمت راستشان ظاهر مى شد به فال نيك مى گرفتند و اگر از سمت چپ ظاهر مى شد به فال بد، گفته شده: «أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ» بهشتيانى هستند كه دست راستشان را مى گيرند و وارد بهشت مى كنند و «أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» دوزخيانند كه دست چپشان را گرفته

به دوزخ مى برند.

ما اصحاب الميمنه و ما اصحاب المشامة نوعى شگفتى از حال دو گروه از نظر سعادت و شقاوت است چنان كه گويند اينها چگونه مردمى هستند.

وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ «السَّابِقُونَ» كسانى هستند كه حالشان را شناختيد و وصف آنها به شما رسيده است مانند گفته شاعر:

انا ابو النجم و شعرى شعرى «1»

يعنى شعر من همان است كه شناختى و فصاحتش را شنيدى.

أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ مبتدا و خبر است يعنى كسانى كه درجاتشان در باغهاى پر از نعمت نزديك است، يعنى در بالاترين درجاتند.

ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ يعنى جماعت بسيارى از مردم گذشته «ثلّه» از «ثل» به معناى شكستن است چنان كه امّت از امّ به معناى شكافتن و شكستن است، گويى آنها گروهى هستند كه از مردم جدا شده اند و معناى جمله اين است كه سابقين بسيارى از اوّليها هستند و آنها امّتهايى از زمان حضرت آدم تا زمان حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله مى باشند.

__________________________________________________

1- مصراع دوم شعر اين است:

للَّه درى ما اجنّ صدرى.

من ابو نجم شخصيتى بزرگ هستم و عامل بزرگى، سينه ام را به معانى شگفت، محيط و مسلّط ساخته است. تفسير كشّاف، ج 4، ص 458، سطر 2،- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 215

گفته شده منظور از «اولين» پيشينيان امّت محمد صلّى اللَّه عليه و آله و «آخرين» پسينيان آن امّتند؟

وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ در مورد سابقين امّت محمد است «وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِينَ» در مورد «أَصْحابُ الْيَمِينِ».

از حسن [بصرى ] روايت است كه پيشينيان ديگر امّتها بيشتر از سابقين امّت ما (محمّد) هستند و تابعان امّتها مانند تابعان امّت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله اند. «ثلّة» خبر مبتداى محذوف است يعنى هم

ثلّة.

عَلى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ بر تختهاى بافته شده كه با شمشهاى طلايى ساخته شده و با درّ و ياقوت آراسته گرديده است چنان كه حلقه هاى زره بافته مى شود و هر حلقه اى در حلقه ديگر داخل مى گردد، گفته شده: تختهايى به هم پيوسته كه بعضى به بعضى نزديك است.

«مُتَّكِئِينَ» حال است از ضمير «على» يعنى استقرّوا عليها، بر روى آنها مستقرّ شده و تكيه داده اند.

«مُتَقابِلِينَ» بعضى از آنها به بعض ديگر و به پشت سرشان نگاه نمى كنند، خداوند آنان را به خوشخويى و حسن همنشينى توصيف كرده است.

را آفرينشى نوينى بخشيديم. (35)

و همه را بكر قرار داده ايم. (36)

همسرانى كه به همسرشان عشق مى ورزند و خوشزبان و فصيح و همسنّ و سالند. (37)

اينها همه براى اصحاب يمين است. (38)

كه گروهى از امّت نخستين اند. (39)

و گروهى از امّتهاى آخرين. (40)

مجرور و عطف بر «جنّات النّعيم» باشد و گويى خداوند فرموده است: فى جنّات و فاكهة و لحم و حور.

__________________________________________________

1- آن خانه ها ويران شد و جز اجاقهاى غذا پزى كه پاره هاى آتش آن خاكستر شده و ميخهاى نك تيز چادر كه بر اثر كوبيدن شدن به زمين مانند موهاى سر كه در پشت گوش قرار دارد، شده است، و بقيّه زمين سنگلاخ، چيزى از آن باقى نمانده است. تفسير كشّاف، ج 4، ص 460،- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 218

ابىّ (بن كعب) و ابن مسعود، و «حورا عينا» به نصب قرائت كرده اند بنا بر اين كه و يؤتون حورا، باشد.

جَزاءً مفعول له است، يعنى خداوند تمام آن كارها را براى پاداش دادن به اعمالشان انجام مى دهد.

سَلاماً سَلاماً بدل از «قيلا» است به اين معنى كه در آن باغها چيزى جز سلام نمى شنوند، يا مفعول به براى «قيلا» باشد به اين معنى كه در آن باغها چيزى نمى شوند مگر اين كه بگويند سلام سلام، و مقصود اين است كه آنان به يكديگر بلند سلام مى كنند و بعد از هر سلامى دوباره سلام مى دهند.

فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ منظور از «سدر» درخت سدر است و مخضود درختى است كه خار ندارد يا خار آن كنده شده است.

از مجاهد روايت است كه «سدر» آن درختى است كه بر اثر بسيارى ميوه سنگين شده و شاخه هايش خميده است «1». و از خضد الغصن گرفته شده هر گاه در حال تر بودن شاخه را خم كنند.

وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ «طلح» درخت موز است، گفته شده منظور درخت امّ غيلان است كه گل فراوان دارد و خوشبوست.

از سدّى روايت شده كه درختى است شبيه

طلح دنيا ولى ميوه اى دارد كه از عسل شيرين تر است «2»، و «منضود» درختى است كه از پايين تا بالا بار دارد و ساقه هايش ديده نمى شود.

وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ سايه كشيده شده و گسترده اى كه منقبض نمى شود مانند سايه اى كه ميان طلوع سپيده دم تا طلوع خورشيد است.

__________________________________________________

1- عن مجاهد، هو الموقر الذى تثنى اغصانه كثرة حملة.

2- عن السدى هو شجر يشبه طلح الدنيا و لكن له ثمر احلى من العسل.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 219

وَ ماءٍ مَسْكُوبٍ آبى كه هر جا بخواهند جارى مى شود و در آشاميدن آن به زحمت نمى افتند، و به قولى آبى است كه هميشه جارى است و قطع نمى شود، و به قولى آبى است كه همواره ريخته شده و بر روى زمين بر غير جدولها جارى مى شود.

لا مَقْطُوعَةٍ يعنى هميشگى است و مانند ميوه هاى دنيا نيست كه در بعضى اوقات قطع شود.

وَ لا مَمْنُوعَةٍ به هيچ رو درختان بهشت به خاطر داشتن خار يا خطر يا در دسترس نبودن قطع نمى شود چنان كه در باغهاى دنيا چنين است.

وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ «فرش» جمع فراش است، «مرفوعه» روى هم چيده شد تا بلند شد، يا بر روى تختها بلند شده، بعضى گفته اند: منظور زنانند زيرا زن كنايه از فراش «1» است كه بر روى اريكه ها قرار دارد و آيه، إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً بر اين مطلب دلالت دارد. بنا بر تفسير اوّل (لهنّ) در تقدير گرفته شده چون ذكر فرش كه همان بسترهاست بر زنان دلالت مى كند.

إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً آفرينش آنها را آغاز كرديم آغازى نو بدون اين كه ولادتى در كار باشد، بنا بر اين يا مقصود زنانى هستند كه آفرينش آنها را

آغاز مى كنيم يا آنهايى كه دوباره آنها را مى آفرينيم.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت است كه به امّ سلمه فرمود: آنها زنانى هستند كه در دنيا در حالى كه عجوزه و ميان سال بوده و از چشمانشان چرك مى آمده قبض روح شده اند و خدا آنها را پس از پيرى همسنّ و سال و با يك ولادت برابر قرار داده و هر زمان كه شوهرانشان نزد آنها بروند آنها را بكر مى يابند، عايشه چون اين سخن را شنيد

__________________________________________________

1- هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ، زنان جامه ستر و عفاف شما و شما نيز لباس عفّت آنهائيد.

بقره/ 187- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 220

گفت: چه دردناك است؟ پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: در آن جا دردى نيست «1».

«عُرُباً»، جمع عروب و آن زنى است كه در نزد شوهرش محبوب است، «عربا» به سكون «ر» نيز قرائت شده است.

«أَتْراباً»، زنانى كه در سنّ با هم برابرند و شوهرهايشان نيز در سنّ برابرند.

در حديث است كه اهل بهشت جوانانى هستند كه موى به صورت ندارند سفيد روى با موى فرفرى و چشمان سرمه كشيده و به سنّ سى و سه سالگى وارد بهشت مى شوند، لام جارّه در «لِأَصْحابِ الْيَمِينِ» متعلّق به «أنشأنا و جعلنا» است.

الْآخِرِينَ (49) لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ (50)

ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضَّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ (51) لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ (52) فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ (53) فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ (54) فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ (55)

هذا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدِّينِ (56) نَحْنُ خَلَقْناكُمْ فَلَوْ لا تُصَدِّقُونَ (57) أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ (58) أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ (59) نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ (60)

عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لا تَعْلَمُونَ (61) وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى فَلَوْ لا تَذَكَّرُونَ (62) أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ (63) أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (64) لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ (65)

إِنَّا لَمُغْرَمُونَ (66) بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ (67) أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ (68) أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ (69) لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ (70)

أَ فَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ (71) أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ (72) نَحْنُ جَعَلْناها تَذْكِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ (73)

__________________________________________________

1-

عن النّبي صلّى اللَّه عليه و آله انّه قال لامّ سلمه، هنّ اللّواتى قبضن فى دار الدنيا عجائز شمطاء رمضاء جعلهنّ اللَّه بعد الكبر اترابا على ميلاد واحد فى الاستواء كلما اتاهن ازواجهن وجدوهن ابكارا فلما سمعت عائشة ذلك قالت: و اوجعاه فقال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله ليس هناك وجع.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 221

دنيا مست و مغرور نعمت بودند. (45)

و بر گناهان بزرگ اصرار داشتند. (46)

و مى گفتند: هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم آيا برانگيخته خواهيم شد؟ (47)

با نياكان نخستين ما؟ (48)

بگو اوّلين و آخرين. (49)

همگى در موعد روز معيّنى جمع مى شوند. (50)

سپس شما اى گمراهان تكذيب كننده. (51)

قطعا از درخت زقّوم مى خوريد. (52)

و شكمها را از آن پر مى كنيد. (53)

و روى آن آب جوشان مى نوشيد. (54)

و همچون شترانى كه مبتلا به بيمارى عطش شده اند از آن مى آشاميد. (55)

اين است وسيله پذيرايى از آنها در قيامت. (56)

ما شما را آفريديم، چرا آفرينش مجدّد را

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 222

تصديق نمى كنيد؟ (57)

آيا از نطفه اى كه در رحم مى ريزيد آگاهيد؟ (58)

آيا شما آن را (در دوران جنينى) آفرينش پى در پى مى دهيد، يا ما آفريدگاريم؟ (59)

ما در ميان شما مرگ را مقدّر ساختيم و هرگز كسى بر ما پيشى نمى گيرد. (60)

به اين منظور كه گروهى را بجاى گروه ديگرى بياوريم و شما را در جهانى كه نمى دانيد آفرينش تازه بخشيم. (61)

شما عالم نخستين را دانستيد، چگونه متذكّر نمى شويد (كه جهانى بعد از آن است). (62)

آيا هيچ درباره آنچه كشت مى كنيد انديشيده ايد؟ (63)

آيا شما آن را مى رويانيد، يا ما مى رويانيم؟ (64)

هر گاه بخواهيم آن را تبديل به كاه درهم كوبيده مى كنيم به گونه اى كه تعجّب كنيد! (65)

(به گونه اى كه بگوييد:) براستى ما زيان كرده ايم. (66)

بلكه ما بكلّى محروميم. (67)

آيا به آبى كه مى نوشيد انديشيده ايد؟ (68)

آيا شما آن را از ابر نازل مى كنيد؟ يا ما نازل مى كنيم؟ (69)

هر گاه بخواهيم اين آب گوارا را، تلخ و شور قرار مى دهيم، پس چرا شكر نمى كنيد؟ (70)

آيا درباره آتشى كه مى افروزيد

فكر كرده ايد؟ (71)

آيا شما درخت آن را آفريده ايد؟ يا ما آفريده ايم؟ (72)

ما آن را وسيله يادآورى (براى همگان) و وسيله زندگى براى مسافران قرار داده ايم (73).

و جمع آن اهيم و هيما، است و گفته شده: «هيم» زمين ريگستان است در اين صورت جمع هيام به فتح (هاء) است كه بر «فعل» جمع بسته شده مانند سحاب و سحب سپس همان كارى كه نسبت به جمع ابيض شده نسبت به هيم نيز انجام شده است و معناى جمله اين است كه خداوند بر آنها نوعى گرسنگى مسلّط مى كند كه آنها را به خوردن زقّوم مجبور مى سازد و چون از زقّوم شكم را پر كردند عطشى بر آنها مسلّط مى شود كه آنان را به نوشيدن حميم مجبور مى سازد، در نتيجه روده و معده آنها را قطعه قطعه مى كند پس آن را مانند (هيم) مى نوشند.

هذا نُزُلُهُمْ نزل رزقى است كه به احترام مهمانى كه وارد مى شود مهيّا مى كنند و در اين تعبير نوعى خشم گرفتن است، مانند گفتار خداوند: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ «پس آنها را به عذاب دردناك بشارت ده.» (انشقاق/ 24).

فَلَوْ لا تُصَدِّقُونَ تشويقى است كه زنده شدن مردگان در قيامت را تصديق كنند زيرا كسى كه مى تواند بيافريند مى تواند برگرداند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 224

أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ يعنى نطفه هايى كه در رحمها مى ريزيد.

أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ آيا شما آن نطفه ها را صورت بندى و اندازه گيرى مى كنيد.

نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ ما مرگ را در ميان شما به اندازه و متفاوت و به مقتضاى حكمت مقدّر كرديم در نتيجه عمرهايتان متفاوت است.

قدرنا بدون تشديد نيز قرائت شده است.

وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ گويند: سبقته على الشي ء، هر گاه بر او غالب آيى و او را در آن كار ناتوان سازى بنا بر اين معناى آيه اين است كه ما مى توانيم مرگ را در ميان

شما مقدّر سازيم و در آن كار بر ما چيره نخواهيد شد.

أَمْثالَكُمْ

جمع مثل است يعنى به عوض شما آفريدگانى همانند شما مى آوريم.

وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لا تَعْلَمُونَ

شما را در چهره اى از هيأتهاى گوناگون كه نمى دانيد و با آن آشنايى نداريد ايجاد كرديم يعنى ما بر هر دو كار قادريم هم به آفريدن موجوداتى نظير شما و هم بر آفريدن موجوداتى كه مانند شما نيستند پس چگونه از برگرداندن شما (در قيامت) عاجز خواهيم بود؟ و مى تواند امثال جمع مثل باشد يعنى ما صفاتى را كه بر آن صفات آفريده شده ايد از نظر خلقت و خلق تغيير مى دهيم و شما را با صفاتى ايجاد مى كنيم كه از آن آگاهى نداريد.

وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى نشأة و نشأة قرائت شده است.

ما تَحْرُثُونَ يعنى دانه هايى را كه مى كاريد و در زمين آن كار مى كنيد.

أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ آيا شما آن را مى رويانيد و به صورت گياه در مى آوريد كه رشد مى كند و بلند مى شود تا به آخرين حدّ خود مى رسد يا ما اين كار را انجام مى دهيم؟

در حديث است كه هيچ كس از شما نگويد زرعت (كاشتم) و بايد حرثت بگويد.

لَجَعَلْناهُ حُطاماً «حطام» گياهى است كه خشك و خرد مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 225

فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ از آنچه به شما مى رسد شگفت زده مى شويد.

از حسن [بصرى ] روايت است، بر رنجى كه برده و انفاقى كه كرده ايد پشيمان مى شويد، يا از گناهانى كه مرتكب شده و به سبب آنها به اين بلاها گرفتار آمده ايد اظهار ندامت مى كنيد و مى گوييد «1»: إِنَّا لَمُغْرَمُونَ.

إِنَّا لَمُغْرَمُونَ يعنى آنچه انفاق كرديم براى ما خسارت بود يا از غرام به معناى هلاكت

باشد يعنى به سبب از بين رفتن رزقمان هلاك شديم.

بَلْ نَحْنُ (قوم) مَحْرُومُونَ ما از رزق، محروم و محدود و كم اقبال و بى بهره ايم و اگر محدود مى شديم اين بلا به ما نمى رسيد.

مِنَ الْمُزْنِ مقصود ابر است.

أُجاجاً نمكى است تلخ كه كسى قادر به آشاميدن آن نيست، و حذف شدن «لام» از جواب «لو» در اين جا به خاطر اختصار است ولى معنايش ثابت است.

تُورُونَ آن آتش را مى افروزيد و از آتش گيرانه آن را بيرون مى آوريد و عربها با دو چوب كه به هم مى ساييدند آتش مى افروختند و چوب بالايى را زند و پايينى را زنده مى ناميدند.

أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها آيا شما درختى را كه از آن آتش مى جهد ايجاد كرده ايد و شما آن را رويانيده ايد؟

تَذْكِرَةً نوعى يادآورى از آتش دوزخ است چرا كه تمام اسباب زندگى را به آن منوط دانسته ايم، و نياز به آنها را تعميم داده ايم تا براى مردم حاضر باشد و به آن بنگرند، و وعده هاى عذابى كه به آنها داده شده ياد كنند. يا آن را نمونه اى از دوزخ قرار داديم.

__________________________________________________

1- عن الحسن، تندمون على تعبكم فيه و انفاقكم عليه او على ما اقترفتم من المعاصى اللّتى بسببها اصابكم ذلك و تقولون. (إِنَّا لَمُغْرَمُونَ).

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 226

وَ مَتاعاً منفعت براى مسافرانى قرار داديم كه وارد سرزمينهاى بى آب و علف مى شوند و آنها فقرا و كسانى هستند كه شكمهايشان يا توشه هايشان از غذا خالى است.

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ يعنى با ياد كردن نام پروردگارت تسبيح او بگو.

الْعَظِيمِ «عظيم» يا صفت مضاف است يا صفت مضاف اليه و آن اين است كه بگويى سبحان اللَّه، تا او را از آنچه

ستمگران منكر نعمتهاى خدا مى گويند منزّه بدارى يا به عنوان سپاس بر اين نعمتهايى كه خداى سبحان بر شمرده و هشدار داده است او را منزّه بدان.

اعمالتان جزا داده نمى شويد، (86)

پس او را بازگردانيد اگر راست مى گوييد. (87)

امّا اگر او از مقرّبان باشد، (88)

در روح و ريحان و بهشت پر نعمت است. (89)

و امّا اگر از اصحاب يمين باشد، (90)

به او گفته مى شود: سلام بر تو از سوى دوستانت كه از اصحاب اليمين هستند. (91)

امّا اگر او از تكذيب كنندگان گمراه باشد، (92)

با آب جوشان دوزخ از او پذيرايى مى شود! (93)

سپس سرنوشت او ورود در آتش جهنّم است. (94)

اين همان حق و يقين است. (95)

حال كه چنين است نام پروردگار بزرگت را منزّه بشمار. (96)

مَكْنُونٍ كتابى كه از غير فرشتگان مقرّب محفوظ است و جز آن فرشتگان كسى از آن آگاه نمى شود و آنها از تمام پليديها پا كند، اگر جمله صفت براى كتاب مكنون كه همان لوح محفوظ است قرار داده شود. اما اگر جمله را صفت قرآن قرار دهى معنايش اين است كه قرآن را لمس نمى كند مگر مردمى كه پاك باشند.

تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ تنزيل صفت ديگرى براى قرآن است يعنى كتابى است كه از سوى پروردگار جهانيان نازل شده است، يا صفت مصدر باشد چون قرآن در ميان ديگر كتابهاى آسمانى به تدريج نازل شده است و گويى خود قرآن تنزيل است از اين رو يكى از اسمهاى قرآن است آن گاه كه گويند در تنزيل چنين گفته است و در تنزيل چنان آمده است يا قرآن تنزيل است بنا بر اين كه مبتدا (هو) حذف شده باشد.

أَ فَبِهذَا الْحَدِيثِ يعنى به قرآن.

أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ يعنى نسبت به آن سهل انگارى مى كنيد مانند كسى كه به خاطر مسامحه در كارى جانب خود را نرم مى كند و در كار سخت گيرى نمى كند.

وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ بنا بر اين كه مضاف حذف شده و اصل آن بوده و تجعلون شكر رزقكم التّكذيب يعنى بجاى شكر تكذيب كرديد، از على عليه السّلام روايت است كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 229

و تجعلون شكركم قرائت كرده است و آن از امام باقر و صادق عليهما السلام روايت شده است يعنى شكرگزاريتان از نعمت قرآن را تكذيب آن قرار داده ايد. يا شكر بارانى را كه خدا به شما روزى كرده تكذيب قرار داده و باران را به ستارگان نسبت داده ايد.

تُكَذِّبُونَ تكذّبون نيز قرائت

شده است و آن گفتار مشركان درباره قرآن است كه سحر و شعر و افتراست و در مورد باران مى گفتند از ستارگان نشأت گرفته است و براى اين كه هر كس حق را تكذيب كند دروغگوست.

فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ ترتيب آيه فلو لا ترجعونها اذا بلغت الحلقوم ان كنتم غير مدينين است و «لو لا» ى دوّم تكرار براى تأكيد است و ضمير در ترجعونها به نفس يعنى روح بر مى گردد و ضمير در «أَقْرَبُ إِلَيْهِ» به شخص در حال احتضار بر مى گردد.

غَيْرَ مَدِينِينَ از دان السلطان الرّعيّة، است هر گاه سلطان رعيّت را سياست كند يعنى برده و مملوك نيستيد.

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ اى خاندان ميّت ما از نظر علم و قدرت به ميّت نزديكتريم يا به فرشتگانمان كه روحش را قبض مى كنند نزديكتريم. و معناى آيه اين است كه شما در انكار آيات خداى سبحان به آخرين حدّ رسيده ايد اگر كتابى به عنوان معجزه بر شما نازل شود مى گوييد سحر و افتراست و اگر پيامبرى راستگو بر شما فرستاده شود مى گوييد ساحر و دروغگوست و اگر بارانى نصيب شما شود كه به وسيله آن زنده شويد مى گوييد، فلان ستاره راست گفت، پس چرا روح (شخص محتضر) را پس از رسيدن به حلقوم بر نمى گردانيد اگر فرشته قبض روحى نيست و شما در كفر ورزى نسبت به خدا راستگو هستيد.

فَأَمَّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ اگر شخص متوفّى از مقرّبان سابق باشد.

«فروح» داراى استراحت است.

«و ريحان» و داراى رزق است، «روح» به ضمّ «راء» نيز قرائت شده و اين قرائت از حضرت باقر عليه السّلام روايت شده است، يعنى رحمت است چون رحمت

براى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 230

مرحوم مانند حيات است، و گفته شده: منظور بقا و جاودانگى است يعنى اين هر دو براى شخص متوفّا وجود دارد كه جاودانگى همراه با رزق است.

فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ يعنى اى صاحب يمين تو در برادرانت كه اصحاب يمين اند سلامتى از ناگواريها مى بينى مانند آيه: إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً.

فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ مانند گفته خداوند: هذا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدِّينِ است.

إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ همانا آنچه در اين سوره نازل شده حق است و ثابت و ترديدى در آن نيست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 231

بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (4)

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (5) يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (6)

اين كلمه سه احتمال هست:

1- محلّا مرفوع و اصل آن «هو يحيى» باشد.

2- به عنوان حال از مجرور «له» منصوب باشد و حرف جرّ در آن عمل كند.

3- جمله مستقل شمرده شود و محلى از اعراب نداشته باشد مانند گفته خداوند:

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ «حكومت آسمانها از آن خداست».

هُوَ الْأَوَّلُ او اوّلين موجود است و بر همه موجودات تقدّم دارد به آنچه نهايت ندارد از اوقات يا تقدير اوقات.

وَ الْآخِرُ خدايى كه پس از نابودى تمام موجودات باقى مى ماند.

وَ الظَّاهِرُ خدايى كه ظاهر است به وسيله دليلهايى كه بر وجودش دلالت دارند.

وَ الْباطِنُ خدايى كه آفريدگانش نمى توانند با حواس او را ادراك كنند. گفته شده:

معناى «ظاهر» و «باطن» داناى به آشكار و نهان است و هر جا هستيد به وسيله علم خود با شماست و هيچ چيز از حالات شما بر او پوشيده نيست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 234

آگاه است. (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 235

وجودى شما عقل قرار داده و براى شما دليل اقامه كرده و به شما قدرت تفكّر در دليلها را داده است و هر گاه پس از دلايل عقلى و هشدار پيامبر عذر و بهانه اى نمانده است و شما با مختصرترين دليل ايمان مى آوريد، چرا با وجود اين دلايل عقلى ايمان نمى آوريد؟ زيرا دليلى از دليل عقلى و نقلى بالاتر نيست.

اخذ ميثاقكم به صورت فعل مجهول نيز قرائت شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 236

لِيُخْرِجَكُمْ ضمير «يخرج» به خدا يا رسول بر مى گردد يعنى تا خدا شما را به وسيله نشانه ها و دليلهايش يا پيامبر با دعوتش از ظلمات كفر به سوى نور ايمان خارج سازد.

وَ ما لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا چه دليلى بر ترك انفاق داريد.

وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ در حالى كه تمام آنچه در آسمانها و زمين است ميراث خداست و براى هيچ كس چيزى از مال و غير آن باقى نمى ماند، معناى آيه اين است كه چه غرضى از انفاق نكردن در راه خدا و جهاد با رسول خدا داريد در حالى كه خدا شما را مى ميراند و وارث اموالتان مى شود.

لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ آن گاه تفاوت ميان انفاق كنندگان را بيان كرده و فرموده است: كسانى از شما كه پيش از فتح مكّه و قبل از عزّت اسلام و قدرت اهل اسلام انفاق كرده اند با كسانى كه پس از فتح مكّه انفاق كرده اند برابر نيستند.

مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ مضاف اليه (مكّه) به خاطر معلوم بودن حذف شده است.

أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً آنان كه پيش از فتح مكّه مال انفاق كرده اند درجه بيشترى دارند.

وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى هر يك از دو گروه

(ياد شده) را خدا وعده پاداش نيك كه بهشت است داده است ليكن با درجات متفاوت.

كلمه «و كلّا» به رفع نيز قرائت شده بنا بر اين كه و كلّ وعده اللَّه الحسنى، باشد.

بعضى گفته اند: مقصود از «فتح» فتح حديبيه است.

برونش عذاب. (13)

آنها را صدا مى زنند كه مگر با شما نبوديم؟! مى گويند:

آرى، ولى شما خود را به هلاكت افكنديد و انتظار (مرگ پيامبر را) كشيديد، و (در همه چيز) شكّ و ترديد داشتيد، و آرزوهاى دور و دراز شما را فريب داد تا فرمان خدا فرا رسيد، و شيطان شما را در برابر خداوند فريب داد. (14)

لذا امروز از شما غرامتى پذيرفته نمى شود، و نه از كافران، و جايگاهتان آتش است، و همان سرپرستتان مى باشد و چه بد جايگاهى است. (15)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 238

از «يَوْمَ تَرَى» است.

انْظُرُونا منتظرمان بمانيد زيرا فرشتگان، مؤمنان را با شتاب به طرف بهشت مى برند. يا به ما بنگريد، زيرا هر گاه مؤمنان به منافقان مى نگرند با چهره هاى مؤمنان

__________________________________________________

1- عن ابن مسعود: يؤتون نورهم على قدر اعمالهم فمنهم من نوره مثل الجبل و ادناهم نورا نوره على ابهامه يطفأ مرّة و يقدّ اخرى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 239

روبرو مى شوند در حالى كه نور، در برابر مؤمنان است و منافقان از آنها نور مى گيرند.

انْظُرُونا از «نظرة» به معناى مهلت نيز قرائت شده است، تأنّى و آرام حركت كردن مؤمنان، به منظور ملحق شدن منافقان به آنها را مهلتى براى منافقان قرار داده است.

نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ از آن نور به ما برسد و از آن اقتباس كنيم.

قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً نوعى طرد كردن و ريشخند براى منافقان است، يعنى برگرديد به جايى كه ما اين نور را داديم و از آنجا طلب كنيد چرا كه اين نور از آنجا اقتباس مى شود، يا به دنيا برگرديد و از آنجا نور به دست آوريد زيرا ما در آنجا كسب نور كرديم.

بعضى گفته اند: «وراءكم» اسم «ارجعوا» است و ظرف براى رجوع نيست چنان كه مى گويى «وراءك» به معناى «ارجع» برگرد، و تقدير آن «ارجعوا، ارجعوا» بوده است.

فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ ميان مؤمنان و منافقان ديوارى مى زنند كه ميان ناحيه بهشت و ناحيه دوزخ مانع مى شود و آن ديوار، درى براى اهل بهشت دارد كه از آن وارد مى شوند.

«باطنه»، باطن آن ديوار يا در، و آن قسمتى است كه پشت بهشت است.

فِيهِ الرَّحْمَةُ يعنى در آن بهشت قرار دارد.

وَ ظاهِرُهُ آنچه براى دوزخيان ظاهر مى شود.

مِنْ قِبَلِهِ از نزد و جهت

آن آتش و عذاب است.

يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قصد منافقان از اين كه صدا مى زنند و مى گويند آيا ما با شما نبوديم اين است كه ما در ظاهر با شما موافق بوديم مؤمنان جواب مى دهند آرى شما با ما بوديد نماز مى خوانديد، روزه مى گرفتيد ولى در معرض فتنه و فساد

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 240

قرار گرفتيد و به سبب نفاق خود را به زحمت افكنده و هلاك ساختيد.

وَ تَرَبَّصْتُمْ و انتظار مردن مؤمنان را داشتيد.

وَ ارْتَبْتُمْ در دين شك آورديد.

وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ آرزوهايى كه در سر مى پرورانديد شما را فريفت.

حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ تا مرگ آمد.

وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ شيطان شما را به حلم خدا فريب داد، بعضى گفته اند منظور از غرور، دنياست.

فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ «لا يؤخذ» با «ياء» و «تاء» قرائت شده است.

فِدْيَةٌ آنچه به آن فديه داده شود، امروز از شما فدايى گرفته نمى شود.

مَأْواكُمُ النَّارُ قرار گاهى كه شما به آن پناه مى بريد آتش و دوزخ است.

هِيَ مَوْلاكُمْ آتش براى شما از هر چيزى سزاوارتر است چنان كه لبيد گويد:

فغدت كلا الفرجين تحسب انّه مولى المخافة خلفها و امامها «1»

معناى جمله اين است كه آتش است كه بر شما واقع مى شود و بر شما از هر چيزى سزاوارتر است.

(18) وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ (19) اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ (20)

سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ (21)

__________________________________________________

1- شعر از معلّقه لبيد است و در شعر قبل از اين بيت مى گويد: گاو وحشى صداى صيّاد را شنيد و بسيار مخفيانه مراقب حركاتش بود و صيّاد موجب ترس او بود در بيت دوّم مى گويد: گاو وحشى در ميان دو درّه كوه سرگردان بود و صياد مى پنداشت كه سزاوارتر است گاو وحشى از دو سو (جلو و پشت) از صياد بترسد. تفسير كشّاف، ج 4، پانوشت ص 479- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 241

كننده و آنها كه (از اين طريق) به خدا قرض الحسنه دهند براى آنها مضاعف مى شود و پاداش پر ارزشى دارند. (18)

كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آوردند آنها صدّيقين،

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 242

و شهدا، نزد پروردگارشان هستند، بر آنهاست پاداش (اعمال) شان، و نور (ايمان) شان و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند. (19)

بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى، و تجمّل پرستى و تفاخر در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است، همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مى برد سپس خشك مى شود بگونه اى كه آن را زردرنگ مى بينى، سپس تبديل به كاه مى شود، و در آخرت يا عذاب شديد است، يا مغفرت و رضاى الهى، و (به هر حال) زندگى دنيا چيزى جز متاع غرور نيست! (20)

بر يكديگر سبقت گيريد براى رسيدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتى كه پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمين است، و آماده شده براى كسانى كه به خدا و رسولانش ايمان آورده اند، اين فضل الهى است به هر كس بخواهد مى دهد، و خداوند صاحب فضل عظيم است. (21)

و تمايلاتشان مانع مى شد و هر گاه تورات و انجيل را مى شنيدند در برابر خدا خشوع مى كردند و دلهايشان نرم مى شد و چون مدّتى زياد بر آنها گذشت ستم و سنگدلى بر آنان غالب آمد و با هم اختلاف كردند و تحريفهايى پديد آوردند. منظور از «امد» اجل و مدّت است.

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها اين آيه مثالى است براى اثر كردن ذكر خدا در دلها و همانند باران كه زمين را زنده مى كند ياد خدا نيز دلها را زنده مى كند يا خدا دلها را پس از مردن زنده مى سازد و با لطف و توفيق دلها را پس از قساوت نرم مى كند.

إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ به تشديد «ص» به معناى متصدّقين (تصديق كنندگان) و به تخفيف «ص» به معناى كسانى كه خدا و رسولش را تصديق مى كنند قرائت شده است.

__________________________________________________

1- عن محمد بن كعب: كانت الصّحابة بمكّة مجدبين فلمّا هاجروا اصابوا الرّيف و النّعمة فتغيّروا عمّا كانوا عليه فقست قلوبهم فنزلت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 244

وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ به معناى فعلى كه در «مصّدقين» نهفته است [عطف شده ] زيرا «لام» به معناى الّذين و اسم فاعل «مصدقين» به معناى، اصّدقوا يا صدّقوا مى باشد و گويى فرموده است: انّ الّذين اصّدقوا و اقرضوا براستى كسانى كه خدا و رسول را باور كرده و در راه خدا وام دادند.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ آنان كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند در پيشگاه خدا به منزله صدّيقان و شهيدانند و آنان كسانى اند كه در تصديق خود راستگويند و گامهايشان در آن راسخ و ثابت است.

وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ پاداش آنان كه در راه خدا

به شهادت رسيده اند در نزد پروردگارشان است.

وَ نُورُهُمْ يعنى پاداش صدّيقان و شهيدان به آنها داده مى شود و مانند آنها نورانى اند.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت است كه مؤمن شهيد است و اين آيه را قرائت كرد «1».

مى توان «و الشّهداء» را مبتداء «و لهم اجرهم» را خبر آن گرفت.

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ ... آن گاه خداوند سبحان مؤمنان را به زهد ورزى در دنيا ترغيب كرده و مى فرمايد: زندگى دنيا امورى ناچيز است كه همان بازيچه و لهو و زينت و فخر فروشى و افزون طلبى است.

كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ سپس خداوند حالت دنيا و زود سپرى شدن آن و كمى فايده اش را به گياهى تشبيه فرموده كه باران آن را رويانيده است و كشاورزان را به شگفت آورده است.

اعجب الكفار منظور از كفّار همان كشاورزانند، يا كسانى اند كه كفران نعمتهاى

__________________________________________________

1-

عن الصّادق عليه السّلام: انّ المؤمن شهيد و قرأ هذه الآية.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 245

الهى كردند.

ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا سپس خشك مى شود و به زردى مى گرايد و خميده و شكسته مى شود.

وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ در آخرت امور بزرگى است كه همان عذاب سخت و آمرزش و خشنودى خداست.

سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ به آمرزش پروردگارتان كه رهايى بخش از عذاب سختى است مبادرت كنيد مانند مبادرت كسانى كه با حريفان خود در اسب دوانى مسابقه مى گذارند.

وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ ... و به بهشتى كه عرض آن مانند عرض آسمانهاى هفتگانه و زمينهاى هفتگانه است (سبقت بگيريد) علّت اين كه عرض در آيه ذكر شده و طول ذكر نشده آن است كه هر چه عرض دارد طول هم دارد و عرض

از طول كمتر است و هر گاه عرض بهشت مانند آسمانها و زمين باشد از طول آن فقط خدا آگاه است و بس.

از حسن [بصرى ] روايت است كه خدا بهشت را نابود مى كند آن گاه به همان صورتى كه وصف كرد بر مى گرداند از اين رو درست است آن را وصف كند به اين كه عرضش مانند آسمان و زمين است «1».

أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ براى مؤمنانى كه آن وعده بهشت و آمرزش را تصديق دارند آماده و ذخيره شده است.

ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ بهشت فضل و بخشش خداست چون عواملى كه انسان را به ثواب مى رساند تكليف و مال بخشيدن و اطاعت كردن است، و تمام الطاف، بخششى است كه خدا به هر كس بخواهد مى دهد و آنها مؤمنانند.

__________________________________________________

1- عن الحسن- ان اللَّه يفنى الجنة ثمّ يعيدها على ما وصفه فلذلك صحّ وصفها بان عرضها كعرض السّماء و الارض.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 246

فاسِقُونَ (26)

ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (27)

و بعد از آنها عيسى بن مريم را برانگيختيم، و به او انجيل عطا كرديم، در دل كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت قرار داديم، و رهبانيّتى را كه ابداع كرده بودند، ما بر آنها مقرّر نداشته بوديم، گرچه هدفشان جلب خشنودى خدا بود، ولى حق آن را رعايت نكردند، لذا ما به آنها كه ايمان آوردند پاداش داديم، و بسيارى از آنها فاسقند. (27)

با دوام است و از بين نمى رود اهتمام مى ورزيد.

وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ زيرا هر كسى به زخارف دنيا شاد شود و در نزد او بسيار ارج داشته باشد، به آن فخر بفروشد و بر مردم تكبّر كند.

الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بدل از «كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» است و گويى خداوند فرموده است:

خدا كسانى را كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل وا مى دارند و به آن تشويق مى كنند دوست ندارد. و تمام اينها نتيجه شادمانى آنها به زيور دنياست.

وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ هر كس از اوامر و نواهى خدا روى بگرداند خدا از او و طاعتش بى نياز است خدايى كه در تمام كارهايش ستوده است.

فإنّ اللَّه الغنىّ [بدون هو] نيز قرائت شده است.

بِالْبَيِّناتِ منظور دليلها و معجزه ها و كتاب وحى و آنچه مردم از حلال و حرام بدان محتاجند.

الْمِيزانَ منظور عدل است و گويند ميزان همان ترازويى است كه دو كفّه دارد.

روايت شده كه جبرئيل عليه السّلام ميزان را نازل ساخت و به نوح عليه السّلام داد و گفت: به قوم

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 249

خود دستور بده با آن وزن كنند «1».

وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ يعنى آهن را آفريده و ايجاد كرديم مانند اين گفته خداوند وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ «براى شما انسانها هشت قسم از چهارپايان ايجاد كرد» (زمر/ 6) براى اين كه اوامر و احكام الهى از آسمان به زمين نازل مى شود.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه خداوند چهار بركت را از آسمان نازل فرمود، آهن، آتش، آب و نمك «2».

فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ در آهن قدرتى سخت است كه جنگيدن

با آن مى باشد.

وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ آهن در زندگى انسانها و صنعتهايشان منافعى دارد، و هر صنعتى را در نظر بگيريد آهن به عنوان ابزارى در آن وجود دارد.

وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ تا بداند كه خداوند از يارى كسانى كه او و پيامبرانش را با به كارگيرى شمشيرها و ديگر سلاحها در پيكار با دشمنان دين يارى مى كنند آگاه است.

«بالغيب» در غياب آنها و به علم واقعى.

از ابن عبّاس روايت است كه خدا را يارى مى كنند و او را نمى بينند «3».

إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ به قدرت و عزّت خود در نابود كردن هر كسى كه نابوديش را بخواهد، نيرومند است و از آفريدگانش بى نياز است، و علّت مكلّف ساختن آنها به جهاد اين است كه با اطاعت از فرمان او به ثواب برسند.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ دليل اين كه خداوند سبحان نوح و ابراهيم را مخصوص به ذكر قرار داد آن است كه هر دو پدر پيامبران بودند.

__________________________________________________

1-

روى انّ جبرئيل عليه السّلام نزل بالميزان فدفعه الى نوح و قال: مر قومك يزنوا به.

2- و

عن النبى صلّى اللَّه عليه و آله ان اللَّه عزّ و جلّ انزل اربع بركات من السّماء الى الارض انزل الحديد، و النار، و الماء، و الملح.

3- عن ابن عباس: ينصرونه و لا يبصرونه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 250

وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ منظور از قرار دادن كتاب در ذرّيه نوح و ابراهيم وحى است، از ابن عبّاس روايت است كه منظور از كتاب نوشتن خط با قلم است «1».

فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ از ذرّيه آنها يا از ذرّيه مرسل آنها بعضى هدايت يافته اند

و بعضى فاسق و فاسقان بيشترند و ذكر ارسال و مرسلين بر اين قول دلالت دارد.

فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً كلمه «رأفة» «رآفة» نيز قرائت شده است و معنايش اين است كه به آنها توفيق داديم كه در ميان خودشان مهربانى و رحمت متقابل داشته باشند.

وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها رهبانيّت ترك دنيا و رفتن به كوه ها و ديرها و جدا شدن از جمع مردم براى عبادت است و معنايش عملى است كه به رهبان منسوب است و رهبان به معناى خائف و ترسان از «رهب» است مانند خشيان كه از خشى، نصب «رهبانيّة» به فعل مقدّرى است كه فعل ظاهر آن را تفسير مى كند و تقدير جمله، ابتدعوا رهبانية ابتدعوها، است يعنى آن رهبانيّت را از خودشان پديد آورده و بر خود واجب كردند.

ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ رهبانيّتى كه ما بر آنها واجب نكرديم.

إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ جمله استثناى منقطع است يعنى ليكن آنان رهبانيّت را به منظور خشنودى خدا اختراع كردند.

فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها پس آن چنان كه لازم بود رعايت خشنودى خدا را نكردند همان طور كه بر نذر كننده لازم است به نذر خود عمل كند، چرا كه با خدا پيمان بسته اند و پيمان شكنى روا نيست.

__________________________________________________

1- عن ابن عباس: الخط بالقلم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 251

فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ اجر كسانى از آنان را كه به عيسى عليه السّلام ايمان آورده و اهل رأفت و رحمتند خواهيم داد.

وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ بسيارى از ايشان كافرند.

يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلاَّ يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ (29)

بر اين ايمانشان به پيامبران پيشين نفعى به حالشان ندارد. بعضى گفته اند:

«لا» زايده نيست و معناى آيه اين است، تا يهود ندانند كه پيامبر و مؤمنان قدرت بر اين (رسيدن به دو پاداش كه نور و مغفرت است) ندارند، يعنى يهود مى دانند كه آنها بر فضل خدا قادرند (دو پاداش به آنها مى رسد) و ضمير در «يقدرون» به پيامبر و مؤمنان بر مى گردد. (مرجعش اهل كتاب نيست).

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 253

جزء بيست و هشتم از سوره مجادله آيه 1 تا سوره تحريم آيه 12

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 255

به گفته خود باز مى گردند، بايد پيش از آميزش جنسى آنها با هم، برده اى را آزاد كنند، اين دستورى است كه به آن اندرز داده مى شويد، و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است. (3)

و كسى كه توانايى (بر آزاد كردن برده) نداشته باشد دو ماه متوالى قبل از آميزش جنسى روزه بگيرد، و كسى كه توانايى اين را هم نداشته باشد شصت مسكين را اطعام كند، اين براى آن است كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد، اينها مرزهاى الهى است و كسانى كه با آن مخالفت كنند عذاب دردناكى دارند. (4)

كسانى كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند خوار و ذليل مى شوند، آن گونه كه پشينيان آنها خوار و ذليل شدند، ما آيات روشنى نازل كرديم، و براى كافران عذاب خوار ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 257

كننده اى است. (5)

چون دو حالت با هم مخالفند.

إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ در حقيقت مادرانشان همانهايى هستند كه آنها را به دنيا آورده اند و ديگر زنان به آنها ملحقند چون در حكم آنان داخلند، بنا بر اين زنان

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 258

دايه به وسيله شير دادن داخل در حكم مادرانند و همچنين زنان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مادران مؤمنانند زيرا خدا ازدواج با آنها را بر امّت مسلمان حرام كرده و با اين حرمت داخل در حكم مادران مى باشند. امّا در بودن زنان [براى شوهرانشان ] بسيار بعيد است زيرا نه حقيقتا مادرند و نه داخل در حكم مادران پس سخن ظهار كننده در حقيقت و از نظر احكام شرعى ناپسند است.

«و زورا»، سخنى باطل و منحرف از حق است.

وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ خداوند گناه گذشته او (اوس) را در صورت توبه مى آمرزد.

ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا در اين عبارت چند قول است:

1- مقصود كسانى هستند كه قبل از اسلام اين سخن زشت (صيغه ظهار) را مى گفتند و با آمدن اسلام آن را ترك كرده سپس به آن بازگشتند كفاره كسى كه به اين سخن باز گردد آزاد كردن يك بنده است.

و تنها پس از دادن كفاره مى تواند با زنش آميزش كند و جز با كفّاره دادن زنش بر او حلال نمى شود.

2- معناى آيه اين است كه سپس گفتارشان را جبران كنند زيرا كسى كه كارى را جبران مى كند به آن كار باز مى گردد و ضرب المثل «عاد غيث على أفسد» از همين قبيل است، يعنى آنچه را باران فاسد كرده بود با اصلاح جبران كرد و معناى آيه اين است كه جبران اين

سخن (ظهار) با كفاره دادن است. تا حال زن و شوهر به حالت پيش از ظهار برگردد.

3- مقصود از «ما قالوا» چيزى باشد كه با لفظ ظهار بر خود حرام كرده اند و سخنى را كه گفته شده بجاى چيزى كه درباره آن سخن گفته شده قرار دهيم مانند آنچه در سخن خداوند است: وَ نَرِثُهُ ما يَقُولُ، «آنچه را او مى گويد (از اموال و فرزندان) از او به ارث مى بريم». (مريم/ 80) يعنى سپس قصد مى كنند به منظور بهره برى از زن با آميزش يا تماس شهوانى به

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 259

او رجوع كنند.

ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ به آن حكم موعظه مى شويد زيرا حكم به كفّاره (دادن) دليل بر ارتكاب گناه و جنايت است و بجاست كه با اين حكم پند بگيرند تا دوباره ظهار نكنند.

فَمَنْ لَمْ يَجِدْ كسى كه برده نيافت.

فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ بر او لازم است دو ماه پياپى روزه بگيرد.

مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا اگر برخى از دو ماه را روزه گرفت آن گاه برده يافت بر او لازم نيست بر گردد و روزه بگيرد و اگر برگردد بهتر است.

فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ كسى كه به سبب بيمارى يا پيرى نتواند روزه بگيرد شصت مسكين را اطعام كند و براى هر مسكينى نيم صاع «1» غذا بدهد و اگر نتواند يك «مدّ» «2» غذا بدهد.

«ذلك» آن توضيح و تعليم احكام.

لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ براى اين است كه در عمل به احكام الهى به خدا و رسولش ايمان بياوريد.

وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ آن حدودى است كه خدا معيّن فرموده و تجاوز از آن حدود جايز نيست.

وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ براى كسانى كه از آن حدود

الهى تجاوز كنند عذابى دردناك است.

يُحَادُّونَ آنها دشمنى مى ورزند و خود را به زحمت مى اندازند.

«كتبوا» خوار و گرفتار مى شوند چنان كه دشمنان پيامبران كه پيش از آنها بودند خوار شدند.

__________________________________________________

1- صاع، پيمانه اى است معادل چهار مد به وزن سه كيلوگرم. فرهنگ معين، ج 2، ص 2123- م.

2- پيمانه اى است به وزن يك چارك يا هفتصد و پنجاه گرم. فرهنگ عميد. ج 2، حرف (م)- م. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 260

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 261

كه او همراه آنهاست هر جا كه باشند، سپس روز قيامت آنها را از اعمالشان آگاه مى سازد چرا كه خداوند به هر چيزى داناست. (7)

آيا نديدى كسانى را كه از نجوا نهى شدند سپس به كارى كه از آن نهى شدند باز مى گردند و براى انجام گناه و تعدّى و نافرمانى رسول خدا به نجوا مى پردازند، و هنگامى كه نزد تو مى آيند تو را تحيّتى مى گويند كه خدا به تو نگفته است، و در دل مى گويند چرا خداوند ما را به خاطر گفته هايمان عذاب نمى كند؟ جهنّم براى آنها كافى است! وارد آن مى شوند و بد جايگاهى است. (8)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه نجوا مى كنيد به گناه و تعدّى و معصيت رسول خدا نجوا نكنيد، و به كار نيك و تقوا نجوا كنيد، و از مخالفت خدايى كه بازگشت و جمع شما به سوى اوست بپرهيزيد. (9)

نجوا تنها از ناحيه شيطان است كه مى خواهد با آن مؤمنان غمگين شوند، ولى نمى تواند ضررى به آنها برساند جز به فرمان خدا، بنا بر اين مؤمنان بايد تنها بر خدا توكّل كنند. (10)

كه كرده اند بر اثر بى اعتنايى از ياد برده اند.

أَ لَمْ تَرَ همزه در «الم» همزه استفهام و به معناى تقرير است.

ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى «يكون» با «ى»- و «ت» هر دو قرائت شده «كان» تامّه و «من»

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 262

زايده است و «نجوى» از تناجى «به معناى در گوشى سخن گفتن» است و به «ثلاثة» اضافه شده است، يعنى نجواى سه نفر يا متّصف به سه يعنى اهل نجوا كه سه نفر باشند، اهل حذف شده و خداوند «ثلاثة» و «خمسة» را ذكر كرده است.

وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ خداوند فرموده و نه كمتر از آن و اين سخن بر «دو» و «چهار» دلالت مى كند و با گفتن «و لا اكثر» اعداد بعد از آن و نزديك به آن را شامل مى شود.

و لا اكثر، به نصب «را» نيز قرائت شده تا دلالت كند كه «لا» براى نفى جنس است و ممكن است مرفوع و عطف بر محلّ «لا» با «ادنى» باشد چنان كه گويند: لا حول و لا قوة الا باللّه، كه «حول» مفتوح و «قوة» مرفوع باشد و ممكن است هر دو بنا بر مبتدا بودن يا معطوف بودن به محل «من نجوى» مرفوع باشند.

إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ بودن خدا با آنها (نجوا كردن) به اين معناست كه آنها نجوا مى كنند و خداوند از نجواى آنها آگاه است و چيزى از سخنان در گوشى آنها بر خدا پوشيده نيست و گويى آنها را مشاهده مى كند.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوى كسانى كه از نجوا نهى شده اند يهوديان و منافقانند كه در ميان خود در گوشى سخن مى گفتند و به مؤمنان مى نگريستند

و با چشم به آنها اشاره مى كردند.

و آن عمل مؤمنان را غمگين مى ساخت پس پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله از آن كار نهى كرد و آنها همان كار را تكرار كردند و با يكديگر به چيزى نجوا مى كردند كه گناه و ستم به مؤمنان و سفارشى به مخالفت و نافرمانى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بود.

يتناجون، فلا تتناجوا، ينتجون، فلا تنتجوا، انتجاء باب افتعال از نجوى نيز قرائت شده است.

وَ إِذا جاؤُكَ حَيَّوْكَ بِما لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ در تحيّت گفتن بر تو، السّام عليك مى گويند و سام به معناى مرگ است حال آن كه خداى متعال مى فرمايد: وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 263

الَّذِينَ اصْطَفى

«و سلام (و درود) بر بندگان برگزيده اش» (نمل/ 59).

وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ و با خود مى گويند اگر «محمد ص» پيامبر است پس چرا خدا ما را به گفتارمان عذاب نمى كند پس خداوند سبحان فرمود:

حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ دوزخ براى عذاب آنها كافى است.

يَصْلَوْنَها در روز قيامت به دوزخ مى رسند.

فَبِئْسَ الْمَصِيرُ دوزخ بد جايگاهى است.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اى كسانى كه به زبانهايتان ايمان آورده ايد، اين معنى در صورتى است كه خطاب به منافقان باشد، امّا اگر مؤمنان مخاطب باشند مقصود اين است كه هر گاه نجوا كرديد، در آن به منافقان كه به شر نجوا مى كنند، شبيه نشويد.

وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى نجواى شما در نيكى و تقوا باشد، و در حديث است كه هر گاه سه نفر بوديد دو نفر با هم نجوا نكنند كه رفيقشان (سوّمى) غمگين مى شود.

إِنَّمَا النَّجْوى «لام» در «النّجوى» اشاره به نجواى به گناه و تجاوز است به دليل فرموده خدا

لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا، كه در آيه بعدى است.

و معنايش اين است كه شيطان چنان نجوا را در نظر آنان مى آرايد كه گويى نجوا از خود شيطان است تا مؤمنان را خشمگين و غمگين سازد.

وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ شيطان، يا اندوه، به مؤمنان زيانى نمى رساند مگر به خواست خدا و آن بدين گونه است كه مرگ خويشاوندانشان را مقدّر فرمايد چنان كه منافقان در هنگام نجوا همان مرگ خويشان را به ذهن آنها مى انداختند.

لِيَحْزُنَ الَّذِينَ «ليحزن» از أحزنه، باب افعال نيز قرائت شده است.

(12)

آيا ترسيديد فقير شويد كه از دادن صدقات قبل از نجوا خوددارى كرديد؟ اكنون كه اين كار را نكرديد و خداوند توبه شما را پذيرفت نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و خدا و

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 265

پيامبرش را اطاعت كنيد و (بدانيد) خداوند از آنچه انجام مى دهيد با خبر است. (13)

آيا نديدى كسانى را كه طرح دوستى با جمعيّتى كه مورد خشم خدا بود ريختند؟ اينها نه از شما هستند و نه از آنان! آنها سوگند دروغ ياد مى كنند (كه از شما هستند) در حالى كه خودشان مى دانند (دروغ مى گويند). (14)

خداوند عذاب شديدى براى آنها فراهم ساخته، زيرا اعمالى را كه انجام مى دهند بد است (15)

آنها سوگندهاى خود را سپرى قرار دادند و مردم را از راه خدا باز داشتند، لذا براى آنها عذاب خوار كننده اى است. (16)

اموال و اولادشان به هيچ وجه آنها را از عذاب الهى حفظ نمى كند، آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن مى مانند. (17)

كه مردى به صف جنگجويان مى پيوست و مى گفت راه باز كنيد و آنها بر اثر عشقى كه به شهادت داشتند به او جا نمى دادند.

يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ خدا به شما گشايش دهد، اين آيه كلّيت دارد و هر موردى را كه گشايش در آن مطلوب است شامل مى شود مانند روزى، جا، قبر، و غيره.

وَ إِذا قِيلَ انْشُزُوا و هر گاه گفته شود كه از مجلس پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله يا براى نماز و جهاد و كارهاى نيك برخيزيد. اطاعت كنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 266

انشزوا به ضمّ و كسر (ش) هر دو قرائت شده است.

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا خداوند مؤمنان را در برابر اطاعت از دستورات خود و رسولش و بويژه مؤمنان عالم را از نظر درجه رفعت مى بخشد و عبد اللَّه بن مسعود هر گاه اين آيه را قرائت مى كرد مى گفت: اى مردم اين آيه را درك كنيد كه شما را به دانش تشويق مى كند.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه ميان عالم و عابد صد درجه فاصله است كه ميان هر دو درجه به اندازه هفتاد سال دواندن اسب مسابقه است «1».

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت است كه: برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه شب چهارده بر ديگر ستارگان است «2». و نيز از آن حضرت روايت شده: در روز قيامت سه گروه شفاعت مى كنند، اوّل پيامبران سپس علما آن گاه شهدايند و چه بزرگ درجه اى است.

[درجه علما] كه به گواهى رسول خدا [در اين حديث ] ميان درجه نبوّت و شهادت قرار گرفته است «3».

از زهرى نقل شده كه مراد از علم ذكر و ياد

آورى است و آن را فقط مردانى دوستدارند كه يادآور دانشند.

إِذا ناجَيْتُمُ روايت شده كه مردم با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بسيار راز و درگوشى مى كردند تا حضرت به ستوه آمد پس به آنها امر شد كه قبل از رازگويى و نجوا صدقه بدهند و چون مردم وضع را چنين ديدند از رازگويى با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله دست كشيدند و جز على عليه السّلام كسى با آن حضرت راز نمى گفت و آن حضرت دينارى به محضر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آورد و آن را صدقه داد و سپس آيه نازل شد كه در رازگويى و نجوا بدون پرداخت

__________________________________________________

1-

عن النبى صلّى اللَّه عليه و آله: بين العالم و العابد مائة درجة بين كل درجتين حضر الجواد المضمر سبعين سنة.

2-

عنه (ع): فضل العالم على العابد كفضل القمر ليلة البدر على سائر الكواكب.

3-

عن النبى صلّى اللَّه عليه و آله: يشفع يوم القيامة ثلاثة، الانبياء ثم العلماء ثم الشهداء فاعظم بمرتبة هى واسطة بين النبوة و الشهادة بشهادة رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 267

صدقه مجازيد «1».

از على عليه السّلام روايت است كه در قرآن آيه اى است كه هيچ كس پيش از من و بعد از من به آن عمل نكرده و نخواهد كرد من يك دينار داشتم و آن را به ده درهم تبديل كردم و هر زمان كه مى خواستم با رسول خدا نجوا كنم و راز بگويم يك درهم صدقه مى دادم «2».

كلبى گويد: على عليه السّلام در ده كلمه كه آنها را از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله سؤال كرد صدقه داد. «3»

از ابن

عمر روايت است كه على عليه السّلام سه امتياز داشت كه اگر يكى از آنها را مى داشتم نزد من محبوبتر از شتران سرخ مو بود: ازدواج على با فاطمه عليها السّلام پرچم دادن پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به على عليه السّلام در روز جنگ خيبر و آيه نجوا (كه درباره على عليه السّلام نازل شد) «4».

ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ اين صدقه دادن پيش از نجوا براى دين شما بهتر است.

«و اطهر» و پاكيزه تر است چون صدقه وسيله پاك كردن است.

از ابن عباس روايت شده كه آيه نجوا به آيه بعدى أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا، نسخ شده «5».

آيا از دادن صدقات بيم داريد چرا كه انفاق مال است و شيطان در انفاق كردن، به شما وعده فقر و نادارى مى دهد.

__________________________________________________

1-

روى ان الناس اكثروا مناجات النبى صلّى اللَّه عليه و آله حتى املوه فامروا بالصدقة قبل المناجاة فلما رأوا ذلك انتهوا عن ذلك فلم يناجه الّا علىّ عليه السّلام قدم دنيا را فتصدّق به ثم نزلت آية الرخصة.

2- و

عن على عليه السّلام: ان فى كتاب اللَّه لآية ما عمل بها احد قبلى و لا يعمل بها احد بعدى كان لى دينار فصرفته فكنت اذا ناجيته تصدّقت بدرهم.

3-

قال الكلبى: تصدّق (علىّ عليه السّلام) فى عشر كلمات سألهنّ رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله.

4- عن ابن عمر، كان لعلىّ عليه السّلام ثلث لو كانت لى واحدة منهنّ كانت احبّ الى من حمر النعم، تزويجه فاطمه عليه السّلام و إعطاؤه الراية يوم خيبر و آية النجوى.

5- عن ابن عباس، هى منسوخة بالآية اللتى بعدها «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا»

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 268

فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا اگر آنچه را

مأموريد انجام نداديد و بر شما سخت آمد.

وَ تابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ و خدا تقصير و تفريط شما را بخشيد.

فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ پس در نماز و دادن زكات و ديگر عبادات تفريط نكنيد.

بِما تَعْمَلُونَ «تعملون» با «ى» و «ت» در هر دو جا قرائت شده است.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً مسلمانان با يهود دوستى مى كردند.

غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ يهوديان كسانى بودند كه خدا بر آنها خشم گرفت در گفتار خداوند مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ «كسانى كه خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و مورد خشم قرار داده است». (مائده/ 60) ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ شما را نصيحت مى كند كه اى مسلمانان آنها در دين و ولايت نه از مؤمنانند و نه از يهود مانند گفته خداوند. مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ «آنها افراد بى هدفى هستند». (نساء/ 143) وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ يعنى مى گويند به خدا ما مسلمانيم در حالى كه مى دانند شى ء مورد قسم (مسلمان بودن) دروغ است.

اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً سوگندهايى را كه ياد كرده اند پوششى گرفته و در صورتى كه گمانى از آنها ظاهر شود بدين وسيله آن را از خود دفع مى كنند.

أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (22)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 269

سخنان دروغ و غير دروغ مى گويند «1».

اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ شيطان بر آنان غالب شده و از حاذ الحمار العانة، است هر گاه گله الاغ را گرد آورد و در حالى كه بر گله مسلط است آنها را براند.

يكى از مواردى كه [فعل ] مطابق با اصل [اعلال نشده ] آمده فعل استحوذ است و نظير آن است استصوب و استنوق معناى جمله اين است: شيطان بر آنان سلطه يافت تا آنجا كه آنها را رعيّت خود قرار داد.

فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ پس شيطان بكلى خدا را از ياد آنها برد و خدا را نه به دلها ياد مى كنند و نه به زبانها.

أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ آنان لشكر شيطانند.

أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ يعنى آنان در زمره خوارترين آفريدگان خدايند.

كتب اللَّه، خدا در لوح محفوظ ثبت كرده است.

لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي البته من و پيامبرانم با براهين و شمشير يا با يكى از آن دو

__________________________________________________

1- عن الحسن- فى القيامة مواطن فموطن يعرفون فيه قبح الكذب ضرورة فيتركونه و موطن يكونون فيه كالمدهوشين فيتكلمون بكلام الكذب و غير الكذب.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 271

غالب خواهيم شد.

لا تَجِدُ قَوْماً اين جمله از باب تخييل است و خيال شده كه ممكن نيست گروهى مؤمن يافت شوند كه هر كس را مخالف خدا و رسولش باشد دوستش بدارند، و مقصود اين است كه شايسته نيست چنان چيزى تحقق يابد و سزاوار آن است كه در هيچ حالى يافت نشود و اين نوعى مبالغه در نهى است.

وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ اين جمله، مطلب قبل را تأكيد مى كند.

أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ و با اين آيه مطلب را تأكيد بيشترى كرده است.

أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ اين آيه را در

برابر اولئك حزب الشيطان، آورده است.

بنا بر اين هيچ چيز در اخلاص مؤثرتر از دوستى دوستان خدا و دشمنى دشمنان خدا نيست. بلكه اين كار عين اخلاص است. و معناى كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ اين است كه ايمان را با توفيقى كه به آنها داده در دلهايشان ثابت و استوار ساخته است و سينه هايشان را براى ايمان وسعت بخشيده است.

وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ و با لطفى از پيشگاه خدا دلهايشان زنده شده است.

بعضى گفته اند: بروح من الايمان با روحى از ايمان چون دلها به سبب ايمان زنده مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 272

ص: 273

اذرعات ] شام رانده شدند جز خاندان حىّ بن اخطب و خاندان ابو الحقيق زيرا آنها به خيبر ملحق شدند آنان با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به اين شرط كه نه (بر ضدّ او و نه بر نفع) او باشند مصالحه كردند آن گاه پيمان را شكستند و كعب بن اشرف با چهل سوار به مكّه رفت و در كنار كعبه با قريش عليه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هم قسم شدند از اين رو پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله محمد بن مسلمه را كه برادر رضاعى كعب بود فرمان داد شبانه و ناگهان كعب را بكشد سپس پيامبر هنگام صبح با لشكريانى بر بنى نضير وارد و آنها را محاصره كرد تا هر چه خواست به حضرت دادند و با آنها چنين مصالحه كرد كه خونشان محفوظ باشد و آنها را از سرزمين و وطنهايشان بيرون كند و براى هر سه نفرشان يك شتر و يك مشك آب قرار داد.

لِأَوَّلِ الْحَشْرِ لام در اين كلمه متعلّق به «اخرج» است و نظير لام در اين گفته است.

جئتك لوقت كذا در فلان وقت نزد تو آمدم، معناى آيه اين است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كافران را در اوّل برخوردشان به شام بيرون راند و آنها از نسل سبط بودند و هرگز گرفتار جلاى وطن نشده بودند و آنان نخستين گروه از اهل كتاب بودند كه از جزيرة العرب به شام رانده شدند، يا اين اوّلين حشر آنها بود و آخرين حشرشان در روز

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 275

قيامت است چون محلّ حشر آنها (در قيامت) شام خواهد بود.

ما ظَنَنْتُمْ

أَنْ يَخْرُجُوا شما اى مؤمنان گمان نداشتيد كه بنى نظير به خاطر شوكت و مطمئن بودن دژهايشان و بسيارى افراد و ساز و برگ جنگيشان بيرون روند.

وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ و پنداشتند كه دژهايشان آنها را از خشم خدا باز مى دارد.

فَأَتاهُمُ اللَّهُ پس فرمان خدا بر آنان وارد شد.

مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا از جايى كه گمان نداشتند و به دلشان خطور نكرده بود كه منظور كشته شدن رئيسشان كعب بن اشرف بود و اين قتل دلهايشان را ضعيف و اطمينان و امنيت را از آنان سلب كرد.

وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ و در دلهايشان ترسى افكند كه سينه را پر مى كند.

يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ «يخربون» با تشديد (راء) و بدون تشديد از باب افعال و تفعيل قرائت شده است، يعنى خانه هايشان را از درون ويران مى كنند و خانه هايى را كه به اعتقاد آنها خوب است تخريب مى كنند تا براى مسلمانان نماند و مسلمانان آنها را از بيرون تخريب مى كنند علّت تخريب، خودشان بودند و گويى آنها مسلمانان را به تخريب امر كرده و مكلّف ساخته بودند.

فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ پس اى اهل بينش در تدبير خداوند سبحان بينديشيد كه به راندن يهود امر كرد و مؤمنان را بدون جنگ بر يهود مسلّط ساخت.

وَ لَوْ لا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ و اگر خداوند راندن را براى يهود مقدّر نمى فرمود و حكمتش اين اقتضا را نداشت بيقين آنها را با كشتن در دنيا كيفر مى كرد چنان كه نسبت به برادرانشان بنو قريظه انجام داد.

وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ عذاب دوزخ براى آنهاست چه رانده و چه كشته شوند.

ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ منظور از «لينة» درخت خرماست و «ى»

آن در اصل «واو» بوده چرا كه ريشه اش «لون» است، بعضى گفته اند منظور درخت خرماى عالى و از «لين»

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 276

است.

«من لينة» بيان براى «لما قطعتم» و محلّ «ما» به فعل قطعتم منصوب است، گويى فرموده است: امىّ شى ء قطعتم، چه چيز را قطع كرديد.

أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً ... ضمير در «تركتموها» را مؤنث آورده چون به معناى «لينة» است.

فَبِإِذْنِ اللَّهِ پس به فرمان خدا و اجازه او درخت خرما را قطع كن.

وَ لِيُخْزِيَ الْفاسِقِينَ تا يهود را خوار كند و با قطع آن درختها آنها را خشمگين سازد.

را بر آنها مسلّط ساخته و اموالشان را به پيامبر بخشيدند چنان كه خدا پيامبرانش را بر دشمنانشان مسلّط مى ساخت، اختيار در

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 277

مورد آن اموال با پيامبر است هر طور دلش بخواهد مى تواند مصرف كند.

وَ لا رِكابٍ منظور از «ركاب» شترى است كه مردم را حمل مى كند و واحد آن «راحله» است.

از مهاجران، مسكن گزيدند، آنها كسانى را كه به سويشان هجرت مى كنند دوست مى دارند و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمى كنند، و آنها را بر خود مقدّم مى دارند هر چند سخت فقير باشند، كسانى كه خداوند آنها را از بخل و حرص نفس خويش باز داشته رستگارند. (9)

و كسانى كه بعد از آنها آمدند مى گويند: پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشى گرفتند بيامرز، و در دلهايمان حسد و كينه اى نسبت به مؤمنان قرار مده، پروردگارا! تو مهربان و رحيمى. (10)

بود و در آن مورد اين شعر را خواند:

لك المرباع منها و الصّفايا و حكمك و النشيطة و الفضول «1»

.و گفته شده: «دولة» اسم است براى آنچه مردم ميان خود دست به دست مى گردانند مانند غرفه كه اسم است براى مقدار آبى كه با دست بر مى دارند، يعنى تا «فى ء» چيزى نباشد كه اغنياء در ميان خود دست به دست بگردانند و به نوبت از آن استفاده كنند.

از همين قبيل است حديث، «بندگان خدا را برده گرفتند و مال خدا را در ميان خود دست به دست گرداندند» يعنى بر هر كس و هر چيز غالب شوند آن را به خود اختصاص مى دهند.

(دولة) را مى توان مرفوع خواند بنا بر اين كه «كان» تامّه باشد، يعنى تا مانند دوره جاهليت دست به دست نگردد يا چيزى نباشد كه ثروتمندان در ميان خود دست به دست بگردانند.

وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ سهمى كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله از غنايم يا فى ء، به شما داد بگيريد.

وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا و آنچه را از گرفتنش منعتان كرد نگيريد.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ از مخالفت با خدا بپرهيزيد.

إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ كيفر خدا نسبت به كسى كه با رسول او مخالفت كند سخت است.

__________________________________________________

1- يك چهارم از آن غنايم و صفاياى آن از توست و درباره سربازانى كه پيش از رسيدن به ميدان نبرد درباره زيادى غنائم جنگى شعار مى دادند، فرمان، فرمان توست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 280

سزاوارتر آن است كه آيه شمول داشته باشد و تمام اوامر و نواهى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را در برگيرد، از اين رو پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اموال

خيبر را تقسيم كرد و بر آنها در مورد آزاد كردنشان منّت نهاد و يهوديان بنى نضير و بنى قينقاع را براند و كمى مال به آنها داد و مردان بنى قريظه را كشت و فرزندان و زنانشان را به اسارت گرفت و اموالشان را فقط در ميان مهاجران تقسيم كرد و بر اهل مكّه منّت نهاد و آنان را آزاد كرد.

از حضرت صادق عليه السّلام روايت است كه هر چه خداوند به پيامبران داد به محمد صلّى اللَّه عليه و آله مانند آن را داد، به سليمان فرمود: فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ «به هر كس مى خواهى (و صلاح مى بينى) ببخش و از هر كس مى خواهى امساك كن و حسابى بر تو نيست». (ص/ 39). و به پيامبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ تا آخر آيه.

لِلْفُقَراءِ بدل از لذى القربى و كلماتى است كه به آن عطف شده است.

أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ آنان در ايمان و جهادشان راستگويند.

وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ اين جمله عطف بر مهاجرين است و منظور انصارند كه خانه هاى خود را در مدينه به مهاجرين دادند. و ايمانشان را خالص ساختند مانند اين گفته:

علّفتها تبنا و ماء باردا «1» يا اين كه ايمان را قرارگاه خود قرار داده و در آن متوطّن شدند چون بر ايمان ثابت بوده و در آن استقامت كردند چنان كه مدينه را وطن خود قرار دادند. يا قصد خانه هجرت و ايمان كردند. بنا بر اين «لام» تعريف در «الدّار» بجاى مضاف اليه آمده و مضاف از «دار الايمان» حذف و مضاف اليه بجاى آن گذاشته شده است.

مِنْ قَبْلِهِمْ

پيش از مهاجرين، زيرا انصار در جاى دادن در خانه هجرت و ايمان

__________________________________________________

1- به آن حيوان كاه و آب سرد، دادم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 281

آوردن، بر مهاجرين سبقت گرفتند.

وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً خودشان را محتاج نمى دانستند يعنى به طلب شى ء مورد نياز و به آنچه از فى ء و جز آن به مهاجرين مى دادند، گاه محتاج اليه، حاجت ناميده مى شود گويند: از او حاجتت را بگير و از مال خودت حاجت او را بده معناى آيه اين است كه انصار در نفوس خود به چيزى كه به مهاجرين داده مى شد نظر نداشتند تا به آن محتاج باشند.

وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ اگر چه نيازمند بودند، خصاصه (شى ء مورد نياز) به معناى خلّه (سوراخ) است و از خصاص البيت به معناى شكاف خانه است. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اموال بنى نضير را بر مهاجرين تقسيم كرد و هيچ چيز به انصار نداد مگر به سه نفر نيازمند كه ابو دجانه «سماك بن خرشه» سهل بن حنيف، و حرث بن صمّه بودند و به انصار فرمود: اگر مايليد اموال و خانه هايتان را بر مهاجرين تقسيم كنيد و در اين غنيمت با آنها شريك شويد و اگر خواستيد خانه ها و اموالتان از خودتان باشد و چيزى از اين غنيمت ميان شما تقسيم نشود، انصار گفتند خانه ها و اموالمان را تقسيم مى كنيم و آنها را در تقسيم بر خودمان ترجيح مى دهيم و در غنيمت «بنى نضير» هم با آنها شركت نمى كنيم، پس اين آيه نازل شد.

وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ شحّ به معناى ملامت و حريص بودن نفس انسان و ممانعت است چنان كه شاعر

مى گويد:

يمارس نفسا بين جنبيه كزّة اذا همّ بالمعروف قالت له مهلا «1»

علّت اضافه شدن (شحّ) به نفس اين است كه شحّ، غريزى نفس است امّا بخل عبارت از بازداشتن نفس خود از بخشيدن است يعنى هر كس بر اوامر نفس، غالب

__________________________________________________

1- شاعر مردى را به بخل توصيف مى كند، او نفس خود را كه در ميان دو پهلويش قرار دارد به ممانعت از انجام كار خير تمرين مى دهد و هر گاه قصد كار خيرى كند نفس، او را از بخشيدن منع و به بخل فرا مى خواند و مى گويد: صبر كن. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 282

آيد و به كمك و توفيق الهى با نفس مخالفت ورزد در آنچه قصد كرده است پيروز است.

بعضى گفته اند: الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ مبتداء و يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ خبر اوست زيرا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اموال بنى نضير را ميان انصار تقسيم نكرد مگر به سه نفر از آنها.

وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ در معناى اين جمله دو قول است:

1- كسانى اند كه بعد هجرت كردند.

2- منظور كسانى اند كه به نيكى از مهاجرين پيروى كردند.

بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ (14) كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِيباً ذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (15)

كَمَثَلِ الشَّيْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِينَ (16) فَكانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النَّارِ خالِدَيْنِ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الظَّالِمِينَ (17)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 283

گفت: من از تو بيزارم، من از خداوندى كه پروردگار عالميان است بيم دارم! (16)

سرانجام كار آنها اين شد كه هر دو در آتش دوزخند، جاودانه در آن مى مانند، و اين است كيفر ستمكاران! (17)

وسيله خندقها و دروازه ها محصور شده و به صورت دژ در آمده باشد.

أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ يا در پشت ديوارها با شما بجنگند بدون اين كه براى جنگ با شما به بيابان بيايند زيرا خداوند ترس شما را در دلهايشان افكنده است. كلمه «جدر» «جدار» نيز قرائت شده است.

بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ يعنى نيرو و شكوه مسلمانان در ميان دشمنان بسيار شديد است و هر گاه شما را ملاقات كنند مى ترسند و برايشان نيرويى نمى ماند زيرا شجاع در هنگام پيكار با خدا و رسولش دچار ترس مى شود.

تَحْسَبُهُمْ جَمِيعاً آنها را به ظاهر به هم پيوسته و مجتمع مى پندارى.

وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى در حالى كه دلهايشان پراكنده و مختلف است و با هم انسى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 285

ندارند.

لا يَعْقِلُونَ درك نمى كنند كه رشد و صلاح در چيست.

كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ يعنى حكايت آنها حكايت كسانى است كه در گذشته نزديكى در بدر كشته شدند و آن ششماه پيش از راندن يهوديان بنى نضير بوده است.

«قريبا» منصوب به مثل است به معناى: كوجود مثل اهل بدر قريبا.

از ابن عبّاس روايت است آنها كه پيش از بنى نضير كشته شده اند يهود بنى قينقاع بوده اند، به اين دليل كه پيمان شكنى كرده اند پس رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از بدر برگشت و به آنها دستور داد كه بيرون روند ولى عبد اللَّه بن ابىّ گفت: بيرون نرويد كه من با شما وارد دژ مى شوم و اين منافقان در يارى نكردنشان از بنى نضير مانند آن منافقانى بودند كه بنى قينقاع را يارى نكردند.

ذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ آنان بدفرجامى كفرشان را در دنيا خواهند چشيد.

وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ براى آنان

در آخرت عذابى دردناك است همانند منافقان كه يهوديان را در جنگ فريب دادند و به آنها وعده نصرت داده و خلف وعده كردند.

كَمَثَلِ الشَّيْطانِ مانند شيطان هر گاه آدمى را بفريبد و گمراه سازد و سرانجام از او بيزارى بجويد چنان كه قريش را در روز جنگ بدر بفريفت و به آنها گفت: لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ تا گفته شيطان إِنِّي بَرِي ءٌ مِنْكُمْ. «امروز هيچ كس از مردم بر شما پيروز نمى شود و من همسايه (و پناهنده به) شمايم» امّا پس از آن به مشركان گفت: من از شما (دوستان و پيروانم) بيزارم. (انفال/ 48) خالِدَيْنِ فِيها حال براى «نار» است.

نيست، حاكم و مالك اصلى اوست، از هر عيب

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 287

منزّه است، به كسى ستم نمى كند، به مؤمنان امنيّت مى بخشد، و مراقب همه چيز است، او قدرتمندى است شكست ناپذير كه با اراده نافذ خود هر امرى را اصلاح مى كند، او شايسته بزرگى است. خداوند منزّه است از آنچه شريك براى او قرار مى دهند. (23)

او خداوندى است خالق، آفريننده اى بى سابقه، و صورتگرى است (بى نظير) براى او نامهاى نيك است و آنچه در آسمانها و زمين است تسبيح او مى گويند و او عزيز و حكيم است. (24)

از ياد بردند پس خدا با مخذول كردن آنها كارى كرد كه حق خودشان را نيز فراموش كنند تا به كارهايى كه در پيشگاه خدا به حالشان سودمند است تلاش نكنند، يا خداوند وحشتهاى روز قيامت را به آنان نشان مى دهد و در آن روز خود را از ياد مى برند مانند گفته خداوند: لا يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ «حتى پلك چشمهايشان بى حركت مى ماند (چرا كه به هر طرف نگاه كنند نشانه هاى عذاب آشكار است)». (ابراهيم/ 43).

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 288

لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ اين جمله هشدارى است به مردم و اعلانى است كه آنان بر اثر غفلت بسيار و برگزيدن دنيا بر آخرت گويى از تفاوت ميان بهشت و دوزخ و دورى بهشتيان و دوزخيان از يكديگر آگاه نيستند و حقّ آنهاست كه اين تفاوت به آنها گوشزد شود چنان كه به عاق پدر مى گوييم: او پدر توست و او را به منزله كسى قرار مى دهيم كه پدر را نمى شناسد و با اين سخن حق پدرى را كه موجب نيكى و مهربانى است به او گوشزد مى كنيم.

مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ تصدّع پراكنده و ريز ريز شدن پس از به هم پيوستگى است و اين نوعى تمثيل و تخييل است چنان كه در آيه: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ، گذشت «ما امانت (تعهّد، تكليف، مسئوليّت و ولايت الهيّه) را بر آسمانها و ... عرضه داشتيم». (احزاب/ 72) و بر آن تمثيل دلالت مى كند آيه: وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ «و اينها مثالهايى است كه براى مردم مى زنيم». (حشر/ 21).

مقصود سرزنش انسان بر كمى تفكر و تعقّل در قرآن و نواهى موعظه هاى آن است.

عالِمُ

الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ خداوند به معدوم و موجود عالم است و به قولى آنچه از مردم نهان است و آنچه را مى بينند، مى داند، يا منظور علم الهى به نهان و آشكار است.

از حضرت باقر عليه السّلام روايت است كه مقصود علم خداوند است به آنچه بوده و نبوده است.

الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ خدايى كه از زشتيها منزّه و از هر عيب و نقصى پاك است و «سبّوح» نيز نظير آن است، السلام، به معناى سلامت است و خداوند در توصيف خود به سالم بودن از عيبها، يا سلامت بخشيدن به مؤمن مبالغه فرموده است.

«المؤمن»، خدايى كه امنيّت بخشيده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 289

«المهيمن»، مراقب هر چيز و حافظ آن است، گفته شده: منظور امينى است كه حق هيچ كس در پيشگاه او ضايع نمى شود. «مهيمن» مفيعل و از امن است و همزه اش قلب به (هاء) شده است.

«الجبّار» نيرومند غالبى است كه آفريدگانش را بر هر چه اراده كند ملزم مى سازد، بعضى گفته اند: «جبّار» كسى است كه در قدرت و سلطنت مقامى بزرگ دارد و صفت جبّار بر غير خدا اطلاق نمى شود مگر به صورت نكوهش.

«المتكبّر» كسى كه به درجه اعلاى بزرگى و عظمت رسيده است.

هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ خالق يعنى خدايى كه آنچه را ايجاد مى كند به اندازه است. «البارئ» خدايى كه بعضى از آفريدگان را از بعضى ديگر با شكلهاى گوناگون متمايز و جدا ساخته است، «المصوّر» صورتگر، از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله درباره اسم اعظم خدا سؤال شد فرمود: بر شما باد به خواندن آيات آخر سوره حشر.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 290

دوستى برقرار مى كنيد در حالى كه من آنچه را پنهان يا آشكار مى كنيد از همه بهتر مى دانم، و هر كس از شما چنين كارى كند از راه راست گمراه شده. (1)

اگر آنها بر شما مسلّط شوند دشمنتان خواهند بود، و دست و زبان خود را به بدى بر شما مى گشايند و دوست دارند شما به كفر باز گرديد. (2)

هرگز بستگان و اولاد شما سودى به حالتان نخواهند داشت، و در قيامت ميان شما جدايى مى افتد، و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست. (3)

براى شما تأسّى نيكى در زندگى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 292

ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت، هنگامى كه به قوم مشرك خود گفتند: ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم، ما نسبت به شما كافريم، و ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است، و اين وضع هم چنان ادامه دارد تا به خداى يگانه ايمان بياوريد، جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش (عمويش آزر) وعده داد كه برايت طلب آمرزش مى كنم، و در عين حال در برابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم. پروردگار!، ما بر تو توكّل كرده ايم، و به سوى تو بازگشتيم، و سرانجام همه به سوى توست. (4)

پروردگارا! ما را مايه گمراهى كافران قرار مده، و ما را ببخش اى پروردگارا ما كه تو عزيز و حكيمى. (5)

در حالى كه حضرت آماده فتح مكّه مى شد حضرت به ساره فرمود: آيا مسلمان شده و آمده اى؟

گفت: نه، فرمود: انگيزه آمدنت چيست؟ گفت: شما اساس عشيره و آقاى من هستيد، سرپرستان من در روز بدر كشته شده اند و سخت نيازمندم، حضرت جوانان بنى هاشم را تشويق كرد به او كمك كنند و آنها به ساره لباس دادند و توشه راه و مركب سوارى در اختيارش گذاشتند پس حاتم بن ابى بلتعه نزد ساره آمد و ده دينار به او داد و نامه اى را كه به اهالى مكّه نوشته بود تحويل او داد و در آن نوشته بود بدانيد كه رسول خدا آهنگ شما كرده پس احتياط و پرهيز كنيد، جبرئيل عليه السّلام نازل شد و جريان را به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله خبر داد، حضرت، على عليه السّلام و عمّار و عمر و طلحه و زبير و مقداد و ابو مرثد را كه همگى سوار كار بودند فرستاد و فرمود: برويد تا به باغ (خاخ) برسيد چرا كه آنجا زنى [ساره ] در كجاوه است و نامه طلب را كه مشركان

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 293

مكّه نوشته به همراه دارد نامه را از او بگيريد، پس بيرون رفتند تا در همان جايى كه پيامبر فرموده بود و او را ديدند و او جريان نامه را منكر شد و قسم خورد پس تصميم گرفتند برگردند كه على عليه السّلام فرمود: به خدا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به ما دروغ نگفت و ما نيز گفته او را تكذيب نمى كنيم و شمشير بركشيد و فرمود: نامه را بيرون بياور و گرنه به خدا گردنت

را مى زنم پس نامه را از لابلاى موهايش بيرون آورد.

روايت شده كه حاطب عرض كرد: اى رسول خدا به خدا از آن زمان كه به اسلام گرويده ام كافر نشده ام ولى در ميان قريش غريبم و تمام مهاجرانى كه همراه شما هستند در مكّه خويشاوندانى دارند كه از خاندان و اموالشان حمايت مى كنند و خواستم در نزد آنها حقّى داشته باشم و مى دانم كه خداى متعال عذابش را بر آنها فرو مى فرستد و نامه من مشكلى از آنها حلّ نمى كند پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله عذر حاطب را پذيرفت «1».

عدوّى و عدوّكم «عدوّ» به جاى جمع واقع شده است.

تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ در «تلقون» سه قول است:

1- حال از ضمير «لا تتّخذوا» باشد.

2- صفت براى «اولياء» باشد.

3- جمله مستأنفه باشد، و القاء، رساندن مودّت و دوستى به آنهاست و در «ب» بالمودّه، دو قول است:

1- زايده و تأكيدى و براى متعدّى ساختن است نظير آيه: وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ «(و با ترك انفاق) خود را به دست خود به هلاكت نيفكنيد». (بقره/ 195).

__________________________________________________

1-

روى ان حاطبا قال يا رسول اللَّه و اللَّه ما كفرت منذ اسلمت و لكنى كنت عزيزا فى قريش اى غريبا و لم اكن من انفسها و كل من معك من المهاجرين لهم قرابات بمكه يحمون اهاليهم و اموالهم فاردت ان اتخذ عندهم يدا و قد علمت ان اللَّه تعالى ينزل عليهم بأسه و ان كتابى لا يغنى عنهم شيئا فعذره.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 294

2- غير زايده بنا بر اين كه مفعول «تلقون» حذف شده باشد و معنايش اين است كه اخبار مربوط به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را

به سبب دوستيى كه ميان آنها و شما بود به آنها مى رساندى و همچنين است تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ، (آيه يكم از همين سوره) يعنى در نهان با آنها اعلان مى كنيد كه ميان شما و آنها دوستى است يا در نهان احوال پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را به سبب دوستى كه ميان شما و آنها وجود دارد به آنان خبر مى دهيد.

وَ قَدْ كَفَرُوا حال براى «تلقون» است، يعنى با اين كه چنين حالى دارند با آنها دوستى مى ورزند.

يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيَّاكُمْ اين جمله مانند تفسيرى براى كفر آنهاست يا حال براى كَفَرُوا است.

أَنْ تُؤْمِنُوا علّت براى «يخرجون» است يعنى شما را به خاطر مؤمن بودنتان بيرون مى كنند.

إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ شرط است و جوابش به دلالت جمله ما قبل آن حذف شده است و متعلّق به «لا تتّخذوا» است و معناى آيه اين است كه اگر شما دوستان منيد با دشمنانم دوستى نورزيد.

تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ جمله مستأنفه است يعنى در پنهان داشتن شما چه فايده اى است در حالى كه مى دانيد پنهان داشتن و آشكار ساختن در علم من يكسان است و من پيامبر خود را بر آنچه پنهان مى داريد آگاه مى سازم و هر كه مرتكب نهان كارى شود از راه حقّ منحرف و از عدالت تجاوز كرده است.

إِنْ يَثْقَفُوكُمْ اگر كافران بر شما مسلّط شوند دشمنان خالص شما خواهند بود.

وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ دستهايشان را براى كشتن شما و زبانشان را براى دشنام دادنتان بگشايند.

وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ آرزو مى كنند كه شما مرتدّ شويد.

لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ خويشاوندان و فرزندانتان كه به خاطر آنها با كافران دوستى

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 295

ورزيده

و به آنان تقرّب مى جوييد به حال شما نفعى ندارند.

يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ آن گاه خداوند مى فرمايد: در روز قيامت ميان شما و خويشاوندان و فرزندانتان جدايى مى اندازد بنا بر اين شما را چه شده است كه به خاطر آنها خدا را معصيت مى كنيد.

«يفصل» به تشديد «ص» و بدون تشديد و به صورت معلوم قرائت شده است و خداست كه در آن روز (قيامت) بعضى از شما را از بعضى ديگر جدا مى سازد پس خويشاوند مؤمن كه در بهشت است خويشاوند كافر دوزخى خود را نمى بيند، بعضى گفته اند: خداوند ميان شما داورى مى كند و از «فصل القضاء»، حكم قطعى دادن گرفته شده است.

قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ براى شما در ابراهيم و قومش اسوه و الگوى نيك و روش خوبى است كه به آن تأسّى جوييد.

إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ مؤمنان به خويشاوندان كافر خود مى گفتند ما از شما و بتهايى كه مى پرستيد يا از عبادتتان بيزاريم يعنى به شما و خدايانتان اعتنايى نداريم و در نزد ما هيچ ارزشى نداريد و انگيزه دشمنى ما با شما اين است كه به خدا كافريد.

كَفَرْنا بِكُمْ يعنى ما منكر دين شماييم و دشمنى ميان ما و شما استوار است تا به يگانگى خدا اقرار كنيد.

إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِيمَ اين جمله از «أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» استثنا شده است زيرا مقصود از «اسوة حسنة» گفتار ابراهيم عليه السّلام و قوم اوست كه واجب است به آن تأسّى شده و به عنوان سنّت گرفته شود، يعنى به سخن ابراهيم عليه السّلام كه به پدرش (عمويش) فرمود:

لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ «برايت طلب آمرزش مى كنم». (ممتحنه/ 4) اهميّت ندهيد چرا كه اين وعده ابراهيم (به

آزر) براى زمانى بود كه ايمان بياورد و چون آشكار شد كه وى دشمن خداست از او بيزارى جست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 296

وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ در پى وعده استغفارى است كه ابراهيم عليه السّلام به آزر داده بود و گويى ابراهيم عليه السّلام فرموده من برايت استغفار مى كنم و جز اين كارى از من ساخته نيست.

رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا اين جمله دو صورت دارد:

1- ممكن است متّصل به ما قبل استثنا باشد و جزء گفتار ابراهيم عليه السّلام و قومش به حساب آيد.

2- مى تواند آموزشى از سوى خداوند سبحان به بندگانش باشد كه كارهايشان را به خدا واگذارند كه همان سخن (ابراهيم) را بگويند در اين صورت معناى جمله «قولوا ربّنا» است يعنى بگوييد پروردگارا.

بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 297

كافره را در همسرى خود نگه نداريد (و اگر كسى از زنان شما كافر شد به بلاد كفر فرار كرد) حق داريد مهرى را كه پرداخته ايد. مطالبه كنيد، همان گونه كه آنها حق دارند مهر زنانشان را كه از آنان جدا شده اند از شما مطالبه كنند، اين حكم خداوند است كه در ميان شما حكم مى كند و خداوند دانا و حكيم است. (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 298

آن به طمع انداختن مؤمنان است.

وَ اللَّهُ قَدِيرٌ خدا بر زير و رو كردن دلها و آسان ساختن كارها تواناست.

أَنْ تَبَرُّوهُمْ بدل از «الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ» است همچنين «أَنْ تَوَلَّوْهُمْ» بدل از «عَنِ الَّذِينَ قاتَلُوكُمْ» است و معنايش اين است كه خدا شما را از نيكى كردن به آنها (والدين و خويشان) نهى نمى كند و تنها از دوستى ورزيدن به آنها نهى مى فرمايد و

__________________________________________________

1- «لام» در لقد كان در جواب قسم محذوفى است كه از جمله قسم (قسم و مقسم به) چيزى باقى نمانده است نظير: لقد جاء الربيع، كه در اصل اقسم باللّه لقد جاء الربيع بوده است.

محمد انطاكى، المنهاج فى القواعد و الاعراب، چاپ هشتم، كتابخانه دار الشرق، بيروت، ص 301- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 299

اين نيز رحمتى از سوى خدا نسبت به مؤمنان است و چون در دشمنى نسبت به خويشان سخت گير و جدّى بودند، خداوند به مؤمنان اجازه داد با كسانى كه با مؤمنان نجنگيده و آنها را از ديارشان بيرون نكردند صله رحم كنند و آنها قبيله خزاعه بودند، اين قبيله با پيامبر خدا صلّى اللَّه عليه و آله صلح كردند كه با آن حضرت نجنگند و كسى را عليه او كمك نكنند.

از مجاهد روايت شده آنها كسانى بودند كه در مكّه ايمان آوردند ولى به مدينه هجرت نكردند.

وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ يعنى ميان خود و آنان رفتار عادلانه داشته باشيد و نسبت به آنها عادلانه قضاوت كنيد و به آنها ستم روا نداريد، خداوند سبحان سفارش كرده كه با مشركان عادلانه رفتار كنيد و از ستم به آنها بپرهيزيد پس چه گمان مى برى به حال كسى كه در ستم

به برادر مسلمانش گستاخ است.

إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ خداوند اين زنان را مؤمن ناميده چرا كه به زبانشان خدا را تصديق كرده و كلمه شهادت را به زبان گفته اند.

فَامْتَحِنُوهُنَّ آنان را با سوگند و نگرش در نشانه ها بيازماييد تا صدق ايمان آنها برگمانهايتان غالب آيد و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به زنى كه او را مى آزمود، مى فرمود: به خدايى كه جز او خدايى نيست به خاطر دشمنى با شوهرت بيرون نشدى، به خدا از زمينى به زمينى از روى ميل بيرون نشدى، به خدا در طلب دنيا بيرون نيامدى، به خدا فقط براى دوستى به خدا و رسول خدا بيرون آمده اى؟

اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ خدا از شما به ايمان آنها آگاه تر است چون شما در آن باره علمى كه موجب اطمينان نفوستان شود به دست نياورده ايد اگر چه از آنها سوگند خواسته و احوالشان را بررسى كرده ايد در حالى كه آگاهى حقيقى به احوال آنها در نزد خداست.

فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ اگر به آن اندازه كه در توان شماست نسبت به آنها عالم

ترجمه جوامع الجامع، ج 6، ص: 300

شديد به اين صورت كه از نشانه هاى ظاهر به مؤمن بودن آنها گمان غالب پيدا كرديد آنها را به شوهران كافرشان برنگردانيد زيرا زن با ايمان بر مرد مشرك حلال نيست.

وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا يعنى مهرى كه شوهرهايشان به آنها داده اند بدهيد.

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ سپس خداوند اشكال ازدواج با اين زنان مهاجر را نفى كرده است.

إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ يعنى هر گاه مهرهايشان را به آنها بدهيد چرا كه مهر، در مقابل اجرت همخوابگى با زن است.

وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ «تمسكوا» به تشديد (س) و